Եթէ ուշիմ սերտենք հայոց պատմութիւնը, զարմանքով կը նկատենք Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ մերթ դրական եւ մերթ ալ բացասական դերակատարութիւնը դարերու ընթացքին։ Ունեցանք հոգեւոր առաջնորդներ, որոնք փակ դռներու ետին կատարած սակարկութիւններով Անի քաղաքի բանալիները յանձնեցին թշնամիին, պատճառ դառնալով բիւրաւոր հայոց տարագրութեան։
Արեւմտեան Հայաստանի հայկական գաղութներէ շատեր հիմնուած են Անիի այդ կործանման հետեւանքով։
Այդ պատմութեան մէջ կը տեսնենք նաեւ դրական բազում երեւոյթներ։ Յստակ իրողութիւն է, որ պետականութեան բացակայած բոլոր ժամանակներուն եկեղեցին հանդիսացաւ հայ ժողովուրդը միատարր պահելու գլխաւոր գործօնը։
Հաւատքի դաշտը ունի իր յատուկ արտացոլումը։ Նախ եւ առաջ ան ի հիմանէ պահպանողական է։ Արգելք է յառաջդիմութեան։ Իսկ ազատ միտքը ինքնաբերաբար յեղափոխական է։ Ան կ՚ուզէ ամէն կերպ յաղթահարել զարգացումներու դիմաց գոյացող բոլոր յատկանիշները։ Եթէ այս ընդհանուր ընկալումին մէջ փորձենք տեղադրել հայ եկեղեցին իր առանձնայատկութիւններով, այս պահուն ալ ունինք հրաշալի օրինակներ։
Վազգէն Ա. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը առհասարակ կրօնքի վերաբերեալ ամէն ինչի ծանր հալածանքներու ենթարկուած շրջանի մը ընթացքին յաջողեցաւ այդ փոթորիկէն զերծ պահել իր նախագահած աթոռը։
Վազգէն Կաթողիկոսի գաղտնիքը շատ պարզ է։ Ան մերժեց փարթամ հիւրանոցներու սեղանները, մերժեց Պենթլիի մէջ ճամբորդելով պատուի արժանանալու սնամէջ ցնորամտութիւնը եւ ապրեցաւ վանականի համեստութեամբ։ Այդ համեստութիւնով փայլեցաւ իր վարկը, երբ յաջորդները փարթամ չտեսութեան մէջ օրըստօրէ վարկազրկուեցան։
Եկեղեցիի բարքը ցոլացնողը եկեղեցականի վարքն է։
Այսօր երբ անընդունելի կը գտնենք Գարեգին Բ. Կաթողիկոսի Սարտարապատի միջոցառումներու մասնակցութեան արգելք ըլլալու երեւոյթը, պարտինք յիշել այն պատկերը, երբ Միքայէլ Արք. Աջապահեան կոպիտ կերպով եկեղեցիէն դուրս հանել կ՚ուզէր երկրի օրինական վարչապետը։
Այդ օր նման արարքի դէմ անփոյթ գտնուողները այսօր ինչպէ՞ս կը յանդգնին կատարուածին դէմ ձայն բարձրացնելու։
Երբ ազգային գիտակցութիւնը կը բացակայի հոգեւոր վերնախաւէն, իւրաքանչիւրս պարտաւոր ենք ալ աւելի զգօն ըլլալու համայն հայութեան դէմ լարուած ծուղակի հանդէպ։
Հայաստանի Հանրապետութեան հետզհետէ բարգաւաճ ու զարգացած երկրի մը վերածուելու հաւանականութիւնը միայն երկրէ ներս խռովութիւն տարածելով կարելի է չէզոքացնել։
Ինչպէս ըսինք գրութեան մուտքին հայ ժողովուրդը առաջին անգամ չէ, որ կ՚ենթարկուի նման դաւադրութիւններու։ Կը յաղթահարենք այս մէկն ալ եւ պատմութեան հաստափոր գիրքին կը թողունք մերօրեայ դաւաճաններու ամօթալի անունները։
Պատմութիւն մը կայ մեր դիմաց, որմէ կը քաղենք չար ու բարի օրինակներ եւ կը շարունակենք մեր յաւէրժի ճամբորդութիւնը։