ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Նորայր Տատուրեան

Խաւար- Լուսաւոր Բառ Մը

Խա­ւա­­րի լու­­­սա­­­­­­­ւոր պատ­­­­­մութիւ­­­­­նը

Շա­­­­­բաթ մը առաջ էր. եր­­­­­կինքը մա­­­­­սամբ խա­­­­­ւարե­­­­­ցաւ, խա­­­­­ւարում մը ապ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցանք. երկնա­­­­­յին հա­­­­­զուա­­­­­դէպ երե­­­­­ւոյթ էր ան։ Ու ես որո­­­­­շեցի «խա­­­­­ւար» բա­­­­­ռի պատ­­­­­մութիւ­­­­­նը գրի առ­­­­­նել։ Եր­­­­­կար էր տե­­­­­ւած հա­­­­­յոց գրա­­­­­կան խա­­­­­ւարը, հե­­­­­տեւա­­­­­բար, անոր մռայլ, թախ­­­­­ծոտ եւ մե­­­­­ղաւոր կէ­­­­­սը պատ­­­­­մեր էի առա­­­­­ջին յօ­­­­­դուա­­­­­ծիս մէջ։ Իսկ այ­­­­­սօր, ինչպէս խոս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցայ, հայ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան գրա­­­­­կանու­­­­­թեան շքեղ ապա­­­­­րան­­­­­քի խա­­­­­ւարած սրահ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու մէջ, կան­­­­­թեղ մը բռնած, քա­­­­­լենք ու տես­­­­­նենք, թէ դեռ ի՚նչ մռայ­­­­­լութիւններ մնա­­­­­ցեր են անոր մութ խոր­­­­­շե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու մէջ։ Ապա եր­­­­­թանք պա­­­­­տու­­­­­հաննե­­­­­րուն, բա­­­­­նանք թաւ­­­­­շեայ վա­­­­­րագոյրնե­­­­­րը, դէ­­­­­պի դուրս հրենք ծան­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցած փեղ­­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը ու ներշնչենք թարմ սիւ­­­­­քը, որ պի­­­­­տի գայ Պոն­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սէն եւ Մար­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րայէն։

Աս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւածա­­­­­մօր աչ­­­­­քը խա­­­­­ւարե­­­­­ցաւ

Շա­­­­­բաթ մը առաջ Խա­­­­­ւար­­­­­ման գի­­­­­շեր էր, պոլ­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­հայ ըն­­­­­թերցող­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու Լա­­­­­ցի գի­­­­­շերը։ Եկե­­­­­ղեց­­­­­ւոյ աղօ­­­­­թաս­­­­­րա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­հի մէջ, կան­­­­­թեղնե­­­­­րու աղօտ լոյ­­­­­սի տակ, Տի­­­­­րամօր պատ­­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րին առ­­­­­ջեւ մտա­­­­­ծեցի, թէ ­­­­­Աստուած­­­­­­­­­­­­­­­­ա­­­­­մօր կեան­­­­­քը ինչպէ՚ս խա­­­­­ւարե­­­­­ցաւ, երբ իր միամօ­­­­­րիկը տե­­­­­սաւ խա­­­­­չի վրայ։ Ներ­­­­­սէս Շնոր­­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լին այդ տե­­­­­սարա­­­­­նը վե­­­­­րածեց սգա­­­­­ւոր տա­­­­­ղի. «Մերկ զքեզ տե­­­­­սի, որ­­­­­դեա՛կ, / Պնդեալ ի փայ­­­­­տիդ, / Խա­­­­­ւար իմ աչացս այ­­­­­սօր»։ Իսկ խա­­­­­չելու­­­­­թեան տա­­­­­ղի մէջ Շնոր­­­­­հա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լին նկա­­­­­րագ­­­­­րեց երկրի եւ երկնքի վի­­­­­ճակը այդ նոյն ժա­­­­­մուն երբ Քրիս­­­­­տո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սը խա­­­­­չուե­­­­­ցաւ. «Արեւն յեր­­­­­կինս խա­­­­­ւար դար­­­­­ձաւ մէ­­­­­ջօրէին»։

Խա­­­­­ւարած ըն­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նիքը

«Խա­­­­­ւար» բա­­­­­ռը պայ­­­­­ծառ լու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւորու­­­­­թիւն բե­­­­­րաւ հայ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան գրատ­­­­­պութեան։ Խար­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­փումնե­­­­­րուս իբ­­­­­րեւ ար­­­­­դիւնք յայտնա­­­­­բերե­­­­­ցի, թէ իր անու­­­­­նի մէջ «խա­­­­­ւար» բա­­­­­ռը պա­­­­­րու­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կող հայ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան առա­­­­­ջին գիր­­­­­քը արե­­­­­ւու խա­­­­­ւար­­­­­ման ­նուիրուած գի­­­­­տական աշ­­­­­խա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տասի­­­­­րու­­­­­թիւն մըն է. «Տետ­­­­­րակ որ կո­­­­­չի Ծաղ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կալ։ Հա­­­­­մառօտ աշ­­­­­խարհագ­­­­­րութիւնք եւ պատ­­­­­մութիւնք երկնա­­­­­յին լու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւորաց… խա­­­­­ւարումն արե­­­­­գական», Կալ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­թա, 1813։ Նոյն նիւ­­­­­թի շուրջ հայ ժո­­­­­ղովուրդը լու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւորե­­­­­լու հա­­­­­մար Կով­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սի հայ գիտ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան-հրա­­­­­տարա­­­­­կիչ­­­­­ներն ալ ջանք մը թա­­­­­փեցին ու հրա­­­­­տարա­­­­­կեցին գիրք մը. «Արե­­­­­գակի եւ լուսնի խա­­­­­ւարու­­­­­մը- Ժո­­­­­ղովրդա­­­­­կան ըն­­­­­թերցա­­­­­նու­­­­­թեան հա­­­­­մար», Թիֆ­­­­­լիս, 1892։ Ապա լոյս տե­­­­­սան գիր­­­­­քեր, որոնց մէջ «խա­­­­­ւար» բա­­­­­ռը ու­­­­­նէր հո­­­­­գեբա­­­­­նական իմաստ. «Խա­­­­­ւարից դէ­­­­­պի լոյս», Թիֆ­­­­­լիս, 1877», «Խա­­­­­ւար աշ­­­­­խարհում. պատ­­­­­մո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւածքներ», Երե­­­­­ւան, 1909, «Խա­­­­­ւարած ըն­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նիքը. իրա­­­­­կան վէպ հայ ըն­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նեկան կեան­­­­­քէ», Կ. Պո­­­­­լիս, 1931։

Տա­­­­­ճարս թող մնայ խա­­­­­ւար

Միջ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­դարուն քա­­­­­նի մը տա­­­­­ղասա­­­­­ցի սիր­­­­­տը խա­­­­­ւարե­­­­­ցաւ սի­­­­­րոյ պատ­­­­­ճա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ռով։ Մար­­­­­զո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւան­­­­­ցի տա­­­­­ղասաց մը շատ հա­­­­­ռաչեց եւ լա­­­­­ցաւ, որով­­­­­հե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տեւ անոր սիր­­­­­տը պա­­­­­տեց՝ «խա­­­­­ւար սի­­­­­րու բա­­­­­ներ»։ Նոյն օրե­­­­­րուն սա­­­­­սունցին ապ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցաւ եր­­­­­կու խա­­­­­ւար, մէ­­­­­կը մութ, միւ­­­­­սը՝ լու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւոր։ Այ­­­­­սօր յար­­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լի ըն­­­­­թերցող, կը փա­­­­­փաքիմ ձեզ Սա­­­­­սուն տա­­­­­նիլ, -կար­­­­­կին խարսխե­­­­­լու ար­­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նի մէկ այլ եր­­­­­կիր։ Նախ՝ «վա­­­­­ռւում էր Մսրայ աստղը փա­­­­­ռահեղ, / Սաս­­­­­նայ աստղի­­­­­կը սու­­­­­զո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւեց խա­­­­­ւարում», ապա «Մսրայ աստղ մութ, խա­­­­­ւար էր, / Սաս­­­­­նայ աստղ լո՚ւս, պայ­­­­­ծա՚ռ էր»։ 1450 թո­­­­­ւական­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն Նա­­­­­հապետ Քու­­­­­չա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կը տե­­­­­սաւ գե­­­­­ղեց­­­­­կուհի մը եւ աշու­­­­­ղի աչ­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը խա­­­­­ւարե­­­­­ցան. «Ես աչք ու դու լոյս, հո­­­­­գի, / առանց լոյս՝ աչքն խա­­­­­ւարի»։ Օր մը, Քու­­­­­չա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կի քիւ­­­­­ղի մէջ սո­­­­­վորա­­­­­կան գի­­­­­շեր էր, լու­­­­­սինն ու աստղե­­­­­րը յան­­­­­կարծ խա­­­­­ւարե­­­­­ցան, որով­­­­­հե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տեւ աշու­­­­­ղի եարը շա­­­­­պիկի կո­­­­­ճակ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը քիչ մը բաց ձգած քնա­­­­­ցած էր. «Լու­­­­­սին, կու տես­­­­­նես շատ կիւ­­­­­զէլ ի քուն, / Եւ զկոճ­­­­­կիկն ալ յար­­­­­ձակս արեր, / Լոյս դի­­­­­պեր ի մէջ ծծե­­­­­րուն, / Շա­­­­­ռաւիղ յեր­­­­­կինս տո­­­­­ւեր, / Խա­­­­­ւարեր լոյսն աստղե­­­­­րուն»։ Ապա, տղան աղջկան լուռ մօ­­­­­տեցաւ եւ ըսաւ. «Քո ծոցդ է ճեր­­­­­մակ տա­­­­­ճար»։ Աղ­­­­­ջի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կը կի­­­­­տեց իր յօն­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը եւ յան­­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մանեց անոր հա­­­­­մար­­­­­ձակ խօս­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն. «Գնա, ծօ տղայ տխմար, / չի վայ­­­­­լես տա­­­­­ճարիս լու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րար. / Եր­­­­­թաս դուն խա­­­­­ղով լի­­­­­նաս, / ու թո­­­­­ղուս տա­­­­­ճարս ի խա­­­­­ւար»։

Հիւ­­­­­սի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սի փայ­­­­­լը

Այժմ շրջապ­­­­­տոյտ մը կա­­­­­տարենք չորս կողմն աշ­­­­­խարհի ու քա­­­­­ղենք հայ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան գրա­­­­­կան խա­­­­­ւարի լու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւոր կա­­­­­թիլ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը։ Հայ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան գրա­­­­­կանու­­­­­թեան լու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տու պա­­­­­տու­­­­­հաննե­­­­­րէն մէկն էր Ղրի­­­­­մը։ Այդ թե­­­­­րակղզիի Կա­­­­­ֆա կամ Ղա­­­­­ֆա հա­­­­­յաշատ քա­­­­­ղաքը հայ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան գրչու­­­­­թեան տո­­­­­ւաւ բազ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­թիւ կեն­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սէր տա­­­­­ղասաց­­­­­ներ։ Անոնցմէ մէկն էր Խեւ Կա­­­­­ֆացին։ Օր մը, անսպա­­­­­սելի բայց ցան­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լի վի­­­­­ճակ՝ բա­­­­­նաս­­­­­տեղծի կեան­­­­­քը խա­­­­­ւարե­­­­­ցաւ։ Բա­­­­­նաս­­­­­տեղծը ցնծու­­­­­թեամբ ըն­­­­­դունե­­­­­ցաւ այդ վի­­­­­ճակը.

Է՚, գե­­­­­ղեցիկ պատ­­­­­կեր մա­­­­­քուր,

Ան օրն ին­­­­­ձի խա­­­­­ւար պա­­­­­տեց,

Որ քե­­­­­զի դէմ հան­­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պեցայ։

Հիւ­­­­­սի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սի մէկ այլ բա­­­­­նաս­­­­­տեղծը, հայ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան լու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւորու­­­­­թեան հիմ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­դիր­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րէն Լա­­­­­զարեան ճե­­­­­մարա­­­­­նի գրիչ Ստե­­­­­փանոս Նա­­­­­զարեանցն էր։ Ան «խա­­­­­ւար» բա­­­­­ռի մա­­­­­սին գրեց իմաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սիրա­­­­­կան խօսք մը. «Խա­­­­­ւարա­­­­­պաշտ մար­­­­­դիկ փախ­­­­­չում են ճշմար­­­­­տութիւ­­­­­նից»։ Այժմ վա­­­­­յելենք արե­­­­­ւել­­­­­քի շո­­­­­ղերը։

Համ­­­­­բոյրը խա­­­­­ւարի մէջ

Իրա­­­­­ւունք ու­­­­­նիք։ Թիֆ­­­­­լի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սը նկա­­­­­տուած է որ­­­­­պէս հայ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան գրա­­­­­կանու­­­­­թեան հիւ­­­­­սի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սը։ Ճիշդ է, եթէ ձեր հայ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան գրա­­­­­կանու­­­­­թեան աշ­­­­­խարհը սահ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նափա­­­­­կուած է Արաքս գե­­­­­տի արե­­­­­ւելեան ափե­­­­­րով։ Իսկ եթէ դուք գրա­­­­­կան կար­­­­­կի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նը դնէք Երզնկա­­­­­յի, Բա­­­­­ղէշի կամ Մշոյ վրայ՝ այն ժա­­­­­մանակ կ՚ուղղո­­­­­ւի ձեր քար­­­­­տէ­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­զը։ Վե­­­­­րադառ­­­­­նանք Թիֆ­­­­­լիս։ Կուր գե­­­­­տի վրայ 1908 թո­­­­­ւակա­­­­­նին լոյս տե­­­­­սաւ հա­­­­­մեստ ար­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­քինով, ան­­­­­զարդ, մի­­­­­ջակ հաս­­­­­տութեամբ գիրք մը՝ «Մթնշա­­­­­ղի անուրջներ»։ Հե­­­­­ղինա­­­­­կը Վա­­­­­հան Տէ­­­­­րեանն էր։ Եւ այդ օր, հայ ըն­­­­­թերցո­­­­­ղը ծա­­­­­նօթա­­­­­ցաւ քնա­­­­­րական խա­­­­­ւար­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու ըն­­­­­տիր գան­­­­­ձա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րանի մը։ Այդ գիր­­­­­քի մէջ 16 ան­­­­­գամ գոր­­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ծուած է «խա­­­­­ւար» բա­­­­­ռը։ Ահա Մթնշա­­­­­ղի քա­­­­­նի մը փայ­­­­­լա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­տակում. «Յի­­­­­շի՚ր դու խա­­­­­ւարում տան­­­­­ջո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւողին», «Ինձ խա­­­­­ւարն է ճնշում», «Խա­­­­­ւար­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րում ինձ գթա՛», «Զար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րեցիր քո անոյշ սու­­­­­տով / Իմ տխուր կեան­­­­­քի մշու­­­­­շը խա­­­­­ւար», «Քո գրկում կայ սի­­­­­րուց անոյշ մի հիացում, / Քո խա­­­­­ւարում — մո­­­­­ռացու­­­­­թեան մի ակնթարթ», «Խա­­­­­ւարում / Յի­­­­­շո՞ւմ ես ջերմ շուրթե­­­­­րի / Հան­­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պու­­­­­մը հրահ­­­­­րուն»։

Հա­­­­­րաւի խա­­­­­ւարը

Մեր գրա­­­­­կան շրջապ­­­­­տոյտի ծի­­­­­րէն ներս ան­­­­­շուշտ, թէ պի­­­­­տի եր­­­­­թա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յինք Նա­­­­­խիջե­­­­­ւան՝ գող­­­­­թան եր­­­­­գիչնե­­­­­րու ծննդա­­­­­վայ­­­­­րը։ Շո­­­­­ռոթ համ­­­­­բա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւաւոր բնա­­­­­կավայ­­­­­րի տա­­­­­ղասաց, եպիս­­­­­կո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պոս, անո­­­­­ւանի քա­­­­­րոզիչ, Հոռ­­­­­մի մէջ բա­­­­­նագ­­­­­նաց Առա­­­­­քել Շո­­­­­ռոթե­­­­­ցին 1650 թո­­­­­ւական­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուն գրեց խրա­­­­­տական մը եւ ըսաւ. «Պահ մի նմա­­­­­նիմք քա­­­­­հանա­­­­­յին / Եւ ուղղա­­­­­փառ վար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պետին, / Լու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւորեմք խա­­­­­ւար հո­­­­­գին»։ 1700 թո­­­­­ւակա­­­­­նին Շո­­­­­ռոթե­­­­­ցի մէկ այլ բա­­­­­նաս­­­­­տեղծ, աշուղ, նկա­­­­­րիչ, ծաղ­­­­­կող, Սա­­­­­յաթ-Նո­­­­­վայի նա­­­­­խոր­­­­­դը եւ աւա­­­­­գը, Յով­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­թանեան տոհ­­­­­մի հիմ­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­դիր Նա­­­­­ղաշ Յով­­­­­նա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­թանն ալ ար­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սանեց իմաս­­­­­տուն խօսք մը. «Չկար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցող մար­­­­­դը խա­­­­­ւար է ու կոյր, / Կար­­­­­դա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ցողի միտքն է պայ­­­­­ծառ եւ սուր»։ Շո­­­­­ռոթէն քիչ մը եւս հա­­­­­րաւ ճամ­­­­­բորդենք Սալ­­­­­մաստ, ուր պի­­­­­տի ծնէր Րաֆ­­­­­ֆին։ Վի­­­­­պագի­­­­­րը, հայ­­­­­կա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան լու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւորու­­­­­թեան մէկ այլ ռահ­­­­­վի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րան, «խա­­­­­ւար» բա­­­­­ռը պի­­­­­տի օգ­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­գոր­­­­­ծէր հայ ազ­­­­­գին յա­­­­­ռաջ­­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­մու­­­­­թիւն տա­­­­­լու հա­­­­­մար։ Ահա եր­­­­­կու ըն­­­­­տիր միտք.
«Լի­­­­­նում են յե­­­­­տադէմ­­­­­ներ եւ յա­­­­­ռաջա­­­­­դէմ­­­­­ներ։ Խա­­­­­ւարա­­­­­միտ­­­­­ներ եւ ազա­­­­­տամիտ­­­­­ներ, խա­­­­­ւարա­­­­­սէրն
ամէն տեղ լու­­­­­սոյ դէմ պա­­­­­տերազ­­­­­մում է», «Մենք խա­­­­­ւարից ի լոյս ածե­­­­­ցինք մի ամ­­­­­բողջ պատ­­­­­մութիւն»։ Այժմ ուղղո­­­­­ւինք մեր վեր­­­­­ջին հանգրո­­­­­ւանը՝ Պո­­­­­լիս, ուր Մար­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րա ծո­­­­­վու զե­­­­­փիւ­­­­­րը պի­­­­­տի փչէ։

Խա­­­­­ւարը Վոս­­­­­փո­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րի վրայ

Պետ­­­­­րոս Դու­­­­­րեանը «Սեւ հո­­­­­ղեր կամ յե­­­­­տին գի­­­­­շեր Արա­­­­­րատեան» պատ­­­­­մա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­կան ող­­­­­բերգու­­­­­թեան մէջ, քիչ չէ, 22 ան­­­­­գամ գոր­­­­­ծա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ծեց «խա­­­­­ւար» բա­­­­­ռը։ Կը հասկնա՞ք, տղան (17 տա­­­­­րեկան էր) որ­­­­­քա՚ն շատ փոր­­­­­ձեր է պատ­­­­­մել Հա­­­­­յաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նի ցա­­­­­ւը եւ թշո­­­­­ւառու­­­­­թիւնը։ Նպա­­­­­տա՞կն անոր… Ազ­­­­­գա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­յին եւ հո­­­­­գեւոր լու­­­­­սա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ւորու­­­­­թիւն։ Այժմ դուք կու­­­­­զէ՞ք «Արա­­­­­րատեան գի­­­­­շեր»ի խա­­­­­ւար­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րը տես­­­­­նել՝ ու­­­­­թեակ մը քնա­­­­­րական. «Լո՜յս, լո՜յս խա­­­­­ւար աչ­­­­­քե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րուս», «Պայ­­­­­ծառ օրերն ալ խա­­­­­ւարե­­­­­ցան», «Խա­­­­­ւարն ինձ գե­­­­­րեզ­­­­­ման մը կը թո­­­­­ւէր», «Թող գի­­­­­շերն իր խա­­­­­ւար ծո­­­­­ցին մէջ ծած­­­­­կէ մատ­­­­­նութիւնս», «Խա­­­­­ւարին մէջ թշնա­­­­­մի փնտռե­­­­­ցի», «Ահա կը խա­­­­­ւարի Հա­­­­­յաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նի պերճ բախ­­­­­տը», «Ո՜վ եր­­­­­կինք, դուք գո­­­­­նէ գթու­­­­­թեան կա­­­­­թիլ մը ցօ­­­­­ղեցէք թշո­­­­­ւառ ճակ­­­­­տիս վրայ, դուք գո­­­­­նէ յու­­­­­սոյ նշոյլ մը սփռե­­­­­ցէք խա­­­­­ւար հո­­­­­րիզո­­­­­նիս վրայ», «Մա­­­­­հաբոյր խա­­­­­ւար պա­­­­­տեց», իսկ վեր­­­­­ջի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նը՝ «Խա­­­­­ւար է Հա­­­­­յաս­­­­­տա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նի ճա­­­­­կատա­­­­­գիրը»։ Ինտրան, որ Պոլ­­­­­սոյ սեւ նո­­­­­ճինե­­­­­րու շու­­­­­քին տակ կը խորհրդա­­­­­ծէր՝ 1905 թո­­­­­ւակա­­­­­նի Յու­­­­­լիս ամ­­­­­սոյն ջեր­­­­­մութիւ­­­­­նը ան­­­­­տե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­սելով՝ փա­­­­­փաքե­­­­­ցաւ մնալ սգա­­­­­ւոր. «Եթէ մահն անէացում է խա­­­­­ւար՝ / Թո­­­­­ղէ՜ք զիս, նո՚ճք, որ տխրա­­­­­գին մե­­­­­ղան­­­­­չեմ»։ Իսկ Դա­­­­­նիէլ Վա­­­­­րու­­­­­ժա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նը հայ­­­­­րե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­նի մա­­­­­րագ­­­­­նե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րու խա­­­­­ւարի մէջ գտաւ լոյ­­­­­սը. ոս­­­­­կե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­գոյն ցո­­­­­րենն էր ան. «Ո՚վ մա­­­­­րագ­­­­­ներ, մա­­­­­րագ­­­­­ներ. / Ձեր պա­­­­­տերուն մէջ խա­­­­­ւար / Թող նոր արեւ նշո­­­­­ղէ»։

Խա­­­­­ւար է սէր առանց քեզ

Յար­­­­­գե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լի ըն­­­­­թերցող, շատ որո­­­­­նեցի երգ մը որ սի­­­­­րոյ ցա­­­­­ւէն քիչ մը խա­­­­­ւարած սիր­­­­­տի երգն ըլ­­­­­լար։ Խիստ հա­­­­­զուա­­­­­գիւտ էին անոնք։ Բայց, վեր­­­­­ջա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պէս գտայ հին մե­­­­­ղեդի մը, ուր գի­­­­­շերը եւ ցե­­­­­րեկը, լոյսն ու խա­­­­­ւարը դար­­­­­ձան ան­­­­­տարբեր, երբ բա­­­­­ցակայ էր սէ­­­­­րը։ Բա­­­­­րի վա­­­­­յելում մին­­­­­չեւ հա­­­­­ջորդ հան­­­­­դի­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­պում.

Ար­­­­­շա­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­լոյ­­­­­սը ար­­­­­դէն բա­­­­­ցուեց,

արեւն ժպտաց, հաւ­­­­­քը եր­­­­­գեց

Բայց իմ հո­­­­­գին դեռ խա­­­­­ւար է,

Գի­­­­­շեր, ցե­­­­­րեկ ո՞նց տար­­­­­բե­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­րեմ,

իմ սէր առանց քեզ։

Ան­­­­­ցի՛ր, այ գե­­­­­տակ, քո ճամ­­­­­բան ոլոր

Էլ ի՞նչ ես կանգնել, ինձ նման մո­­­լոր։