Յաճախ ընթերցելով Նորայր Տատուրեանի կամ Արմենակ Եղիայեանի յօդուածները, մէկ մէկ իմ մօտ ալ կը յայտնուի բառերու ստուգաբանման վերաբերող մտորումներ։
Այդպիսիներէն եղաւ «օրակարգ»ը։ Ամենապարզ բացատրութեամբ խորհուրդի մը ժողովի պահուն քննարկուելի նիւթերու ցանկն է այդ։ Կարելի է այդ բացատրութիւնը ընդլայնել եւ բառը օգտագործել օրինակի համար ամբողջ շաբաթուայ մը ընթացքին ամենաշատ խօսուած նիւթերու ակնարկելով։
Եթէ այս յատկութիւնով դիտենք, սոյն շաբաթուայ կարեւորագոյն օրակարգի նիւթերէն մէկն ալ 21 Փետրուար մայրենի լեզուի համաշխարհային օրուայ յիշատակումն է։ ՈՒՆԵՍՔՕ այդ օրը ճշդած էր եւ ամբողջ աշխարհի վրայ բնականաբար քննարկումներ կը կատարուին մայրենիի մասին։
Զանազան երկիրներէ ներս այս նիւթը ունի տարբեր բնոյթի դրսեւորումներ։ Օրինակի համար երբեմնի Խորհրդային Միութեան տարածքին, պետական գաղափարախօսութիւնը երկրի մէջ գոյութիւն ունեցող բոլոր լեզուներուն հանդէպ կը ցուցաբերէր գերազանց ուշադրութիւն։ Նոյնիսկ փոքրաթիւ համայնքներու կողմէ գործածուող լեզուներու պահպանման համար պետական աջակցութիւն կը տրամադրուէր։ Կը խրախուսուէր այդ լեզուներու գործածութիւնը։
Թուրքիոյ օրինակը բոլորովին հակառակ պատկեր կը պարզէ։ Այստեղ պետական գաղափարախօսութիւնը հիմնուած է երկրի բնակչութիւնը միատառ դարձնելու ռազմավարութեան վրայ։ Այս պայմաններու մէջ ինքնաբերաբար իշխանութիւնները կը փորձեն արգիլել բոլոր այլ լեզուները, ամբողջ բնակչութիւնը թրքախօս դարձնելու մարմաջով։
Չես գիտեր ինչպէս, բայց մայրենիի մասին մտորումները պատճառ դարձան մի այլ բառի՝ «սփիւռք»ի մասին մտածելու։ Վասնզի մայրենիի գործածութեան դադրիլը եւ սփիւռքացումը իրար պատրաստող գործօններ են։ Բառը համաշխարհային գետնի վրայ կը ստանայ «Տիասփորա» արտայայտութիւնը։ Իսկ արդի թրքերէնի բառարանը այս օտար կոչումին համար կ’առաջարկէ «քոփունթու» այսինքն պոկուած ասոյթը, որ առօրեայ գործածութեան չէ արժանացած։ Իսկ ի՞նչ է «սփիւռք»ի ետին կանգնած միտքը։ Հաւանաբար սփռուելու, տարածուելու խորհուրդով ծագեցաւ այս ասոյթը։
Մենք վերադառնանք հայերէնի խնդրին, որուն արեւմտահայերէն տարբերակը կորուստի վտանգին ենթակայ լեզուներու շարքին կը դասուի նոյն ՈՒՆԵՍՔՕ-յի ցուցակին մէջ։ Արեւմտահայերէնի անհետացումը եւ հայ ժողովուրդի սփիւռքացումը զուգահեռ ընթացքներ են։ Այստեղ պարտինք խորհիլ թէ հայոց սփիւռքացումը բազմադարեան, նոյնիսկ հազարամեայ պատմութիւն է, իսկ մայրենիի անհետացումը հազիւ քանի մը տասնամեակներու խնդիր։
Ուրեմն կրնանք ենթադրել թէ անհետացումը յաջորդ տարիներուն ալ աւելի արագ թափ պիտի ստանայ։
Կան բաներ, որոնք կը կայանան մեր կամքէ անկախ կերպով։ Մարդկային կենցաղը շատ լուրջ փոփոխութիւններ ապրեցաւ անցնող հարիւր տարիներու ընթացքին։ Մեր պապերը մեծաւ մասամբ հողագործ մշակներ էին, որոնք կը բնակէին իրենց ծննդավայր գիւղերը։ Ընդհանրապէս անուս էին, չէին իմանար գիրն ու տառը։ Իսկ մենք՝ թոռները իբրեւ այդ նախնիներու, կ’ապրինք բազմամարդ քաղաքներու մէջ, կ՛ուսանինք եւ յաճախ կը ճամբորդենք անհաւատալի հեռաւորութիւններով։ Պարզապէս փոխուող ժամանակներու եւ պայմաններու պարտադրանքներու դիմաց անզօր կը մնայ մայրենիի յարատեւութեան ուղղուած մեր ջանքերը։
Սակայն կայ նաեւ երեւոյթ մը, ուր այս անգամ կը խօսինք մայրենին կամաւոր ու դիտումնաւոր կերպով մերժելու մասին։ Դարու պահանջներուն համակերպելու համար շատերս կ՛անտեսենք մայրենին, զայն դնելով շահութաբեր- ոչ շահութաբերի կշիռքի նժարներուն։
Կարճ խօսքով ես ու իմ սիրելի պաշտօնակից Զաքարիա Միլտանօղլու այս օրերուս զանազան հարթակներու վրայ պիտի արծարծենք մայրենիի նիւթը, հայերէնի տեսանկիւնէն։
Ուրեմն բոլորին շնորհաւոր՝ մօր կաթի նման հալալ ու զուլալ մայրենի լեզուն։