Մօտ յիսուն տարի քար լռութիւն տիրած էր 6-7 Սեպտեմբեր 1955 թուի աղէտալի դէպքերու հանդէպ։ Այդ սարսափի ականատեսները շշուկով կը յիշէին պատահածները։ Իմ մանկութեան յուշերուն մէջ դրոշմուած են զանազան դրուագներ, որոնք լսած եմ ընտանիքի այրերէն։ Վայրագութեան դէպքերու այդ սարսափի պատկերները միշտ ալ կ՚աւարտէին ծիծաղելի պատումներով։ Օրինակի համար կը յիշուէր Հապէշ Սեպուհի կերպարը։ Սեպուհ Սամաթիացի էր։ Դէպքի թուականին Ենիշեհիր թաղը ձմերուկի տօնավաճառ մը կը բանեցնէր։ Լսելով կատարուածները, իսկոյն կը սլանայ դէպի Թարլապաշը ու աթոռակ մը ճարելով կը նստի իր ընկերոջ՝ «Հերմէթիկ Վարուժան»ի փակ խանութի մուտքին։ Մէջքի յաթաղանը եւ իր խիստ հայեացքը արդէն բաւարար են մօտեցող խուժանը պահ մը կասեցնելու համար։ Անբութ կերպով մատնացոյց կ՛ընէ կողքի խանութը, որուն տէրը թուրք մըն էր եւ պախլաւա կը ծախէր։ Քանի մը վայրկեանը բաւարար կ՚ըլլայ որ ջարդուած ապակիները թափին վաճառքի պատրաստ պախլաւայի ամաններուն վրայ։ Իսկ Վարուժանի յաճախորդի յանձնելու պատրաստ սառնադարաններով լեցուն խանութը կը փրկուի ընկերոջ զոհողութեան ու քաջութեան շնորհիւ։
Տասնամեակներ շարունակ այս ու նման անեկդոտներով յիշուող դէպքերու քաղաքական վերլուծումն ալ խիստ մակերեսային էր։ Կը պատմուէր թէ օրուայ վարչապետ Մենտերես ինչպէս արտասուեր է տեսնելով Փերայի վիճակը։ «Ան բողոքի սահմանափակ ցոյց մը թելադրած էր, բայց վայրի ժողովուրդը չափը փախցուց»։ Եզրակացութեան նախադասութիւնն ալ անփոփոխ էր՝ «Սոխին անուշը չըլլար»։
Թէեւ այսօր կը խօսինք ներկայ իշխանութեան շրջանին խօսքի ազատութեան վերացման մասին, բայց պարտինք նշել թէ տասնամեակներ շարունակ վախ ու սարսափով յիշուող 6-7 Սեպտեմբերի պատահարներուն մասին ալ այս նոյն կառավարութեան օրօք սկսած ենք ազատօրէն արտայայտուիլ։ Սակայն նիւթը թուրք ազգայնական շրջանակներու, պետականապաշտ տարրերու համար տակաւին բաւականին ցաւեցնող է։ Ինչպէս հայոց ցեղասպանութեան խնդիրը, այս նիւթին ալ արծարծուիլը այդ մտայնութեան համար թրքութիւնը նախատել կը նշանակէ։
Թերեւս իրաւացի է այս գերզգայնութիւնը, քանի որքան ալ պետական մարմիններու կողմէ ծրագրուած ըլլան, երկու դէպքերն ալ վայելած են հասարակութեան մեղսակցութիւնը։ Մարդիկ մէկ կողմ թողելով անհատական խղճի թելադրածը, մեծ ոգեւորութեամբ դուրս թափած են ներքուստ սնուցած ատելութիւնը օտար համարուածի հանդէպ։
Դիտելով երկրի մօտ անցեալի դէպքերը, կարելի է ենթադրել թէ նման վայրագութեան ներուժը միշտ կազմ ու պատրաստ է Թուրքիոյ հասարակութեան մէջ։ Պարզապէս թիրախներն են որ փոխուած կ՚երեւին։ Անցեալի քրիստոնեաներուն ուղղեալ ատելութիւնը այժմ ուղղուած է ալեւիներու, քիւրտերու, սուրիացի կամ աֆղանստանցի գաղթականներու։
Իսկ եթէ յանկարծ կայծակը հրդեհի վերածուի, ոչ ոք ապահով ու անվտանգ կը մնայ։
pakrates@yahoo.com