Ծարաւ

Ի՞նչ բա­նի ծա­րաւը կը տա­ռապեց­նէ ձեզ։ Հո՞ղ էք ծա­րաւ անձրե­ւի, սիրտ՝ սի­րո՞յ, շրթունք՝ համ­բոյրի՞, կամ հո­գի՝ խունկի՞։ Քնա­րական պատ­կերներ են այս խօս­քե­րը ան­կասկած։ Սա­կայն, ջրա­ռատ մեր աշ­խարհի ամէն աշուղ, ամէն քեր­թող, ամէն գրիչ պա­պակած՝ ան­յագ խմեր է մայ­րե­նիի աղ­բիւրէն ու գո­հացում է գտեր անոր ջու­րէն։ Այ­սօր, յար­գե­լի ըն­թերցող, մենք ալ մօ­տենանք հա­յոց լե­զուի աղ­բիւրին ու զո­վաց­նենք մեր սրտե­րը։ Այ­սօր կը խօ­սինք «ծա­րաւ» բա­ռի մա­սին՝ վա­յելե­լով հայ­կա­կան գրա­կանու­թեան մշտա­հոս աղ­բիւրը։

Հայ ըն­թերցո­ղը «ծա­րաւ» բա­ռին ծա­նօթա­ցաւ Ե. դա­րուն։ Այս երկվան­կը առա­ջին ան­գամ գրի առ­նո­ւեցաւ Աս­տուածա­շունչի մէջ։ Յի­սու­սը օր մը աղա­ղակեց ու ըսաւ, թէ ով որ ծա­րաւ է թող գայ իրեն. «Եթէ ոք ծա­րաւի իցէ, եկես­ցէ առ իս»։ Ան նաեւ ըսաւ, թէ ով որ խմէ իր ջու­րէն մին­չեւ յա­ւիտեան ծա­րաւ պի­տի չմնայ. «Ըմ­պէ ի ջրոյն զոր ես տաց նմա, մի՚ ծա­րաւես­ցէ յա­ւիտեան»։ Կ՛ու­զէ՞ք յի­շել, թէ ի՛նչ էր խա­չեալ Յի­սու­սի վեր­ջին խօս­քե­րէն մէ­կը. «Ծա­րաւ եմ»... Աս­տո­ւաշա­ծունչ մա­տեանի մէջ «ծա­րաւ» բա­ռը յի­շուե­ցաւ 47 ան­գամ։ Անոր էջե­րու մէջ կան ծա­րաւի բազ­մա­թիւ պատ­կերներ, ինչպէս՝ «անա­պատ ծա­րաւի», «եր­կիր ծա­րաւուտ», «գայլ ծա­րաւի»։ Բառս ծնունդ տո­ւաւ նաեւ պատ­կե­րալից ածա­կան­նե­րու։ Սա­կաւա­թիւ են անոնք, լոկ քա­նի մը կա­թիլ՝ մեր լե­զուի ով­կիանո­սի մէջ, ուստի բո­լորը կը փա­փաքիմ յի­շել. «ծա­րաւա­բեր», «ծա­րաւա­կէզ», «ծա­րաւա­հիւծ», «ծա­րաւա­մահ», «ծա­րաւա­տենչ» եւ «ծա­րաւա­տոչոր»։

Ծա­րաւը որե­ւէ բա­նի բուռն ցան­կութիւնն է, տենչ, փա­փաք, կա­րօտ։ Իմաս­տի այս բազ­մա­զանու­թիւնն է, որ ծնունդ տո­ւաւ անոր փո­խաբե­րական ծա­ւալուն հաս­կա­ցողու­թիւննե­րուն ու մեր բա­նաս­տեղծներն ու եր­գա­հան­նե­րը դա­րեր շա­րու­նակ ըմ­պե­ցին զա­նոնք։ Այ­սօր հա­յը «ծա­րաւ կը մնայ», «ծա­րաւը կը բռնէ», «ծա­րաւ» կը տա­ռապի», իսկ ճար­պիկնե­րը «ծա­րաւ ջու­րը կը տա­նին–կը բե­րեն»։ Կայ մէկ այլ դար­ձո­ւածք՝ «արեան ծա­րաւ»։ Անոր մա­սին ազ­գիս հետ միասին անա­սելի չար­չա­րանքնե­րու են­թարկո­ւած բա­նաս­տեղծ տղա­քը պի­տի խօ­սին։ Համ­բե­րեցէ՛ք մին­չեւ 20-րդ դա­րու առա­ջին տաս­նա­մեակը։ Վե­րադառ­նանք հին օրե­րուն։

Միջ­նա­դարուն հայ մտա­ւորա­կանի «ծա­րաւ» վի­ճակը այլ եւ այլ տե­սակ­ներ ստա­ցաւ։ Նա­րեկա­ցին աղա­չեց Աս­տուծոյ, որ Վե­րինը ըլ­լար գթած. «Մի՚ մա­տու­ցա­ներ բա­ժակ դառ­նութեան ի ժամ ծա­րաւու»։ Լեար­դը այ­րած աշուղ Քու­չա­կը նա­յեցաւ իր եարին ու պա­ղատե­ցաւ. «Ջուր տուր իմ ծա­րաւ լեր­դիս, քո սի­րուդ ի տապն եմ ըն­կել»։ Միջ­նա­դարեան ժո­ղովրդա­կան եր­գե­րու մէջ պա­պակած շրթունքներ ըսին. «Մի կա­թիլ ջուր տուր, ծա­րաւս կոտ­րէ», «Սի­րուդ ծա­րաւն է պա­տել իմ սիր­տը», «Սրտի ծա­րաւը չի կոտ­րի ջու­րը»։ 1700-ի կէ­սին մէկ այլ այ­րած սիրտ՝ Սա­յաթ Նո­վան եր­գեց. «Քու համ­բուրիդ կա­րօտ, ծա­րաւ մե­ռայ յիս... Ծա­րաւ մար­թըն քու ջրե­մէն չի կշտա­նայ»։ Ար­դե՞օք սի­րավառ այդ աշուղնե­րը լուր չու­նէին, թէ Ար­ցա­խի մէջ, Շու­շիի շրջա­նէն մերս, Փրջա­մալ գե­տի մօտ կայ բու­ժիչ յատ­կութիւննե­րով օժ­տո­ւած աղ­բիւր, որ կը կո­չուի «Ծա­րաւա­ջուր»։ Գէթ խմէին պուտ մը ան­կէ...։

Մեր լե­զուա­բան եւ բա­նահա­ւաք այ­րե­րու վկա­յու­թեամբ «ծա­րաւ» բա­ռը հայ­րե­նի ամէն գա­ւառի մէջ ու­նե­ցաւ իր ինքնու­րոյն հնչիւ­նը, ու մենք հասկցանք, թէ զէյ­թունցիի ծա­րաւը տար­բեր էր սե­բաս­տա­ցիէն, ակնցիի ծա­րաւը՝ մշե­ցիէն։ Աւա՜ղ, բո­լորը հե­ռացան կեան­քի ծա­րաւ, բայց մնաց անոնց խօս­քը. Սե­բաս­տիա, Համ­շէն՝ «ձա­րաւ», Ալաշ­կերտ, Մուշ՝ «ծա­ռաւ», Ակն, Խար­բերդ, Պո­լիս՝ «ձա­ռաւ», Զէյ­թուն՝ «ձէօրէօվ», իսկ Հա­ճըն՝ «ձէ­յէվ»։ Այս յի­շատա­կու­թիւնը կա­թիլ մը ջուր թող ըլ­լայ անոնց ծա­րաւ հո­գինե­րուն հա­մար։

Այն օրե­րուն, երբ հրէ­շաւոր բոց մը անխնայ կը յօ­շոտէր հա­յու­թիւնը, գորշ վոհ­մակներ վայ­րե­նի՝ խնջոյք կ՛ընէին հայ­րե­նի քա­ղաք­նե­րու մէջ եւ հրա­պարակ­նե­րու վրայ, ու մար­դա­կերպ այ­լանդակ ու­րուական­ներ ան­մե­ղի արիւն կը խմէին կում կում, Սիաման­թօն զար­հուրան­քով դի­տեց անոնց քստմնե­լի երես­նե­րը ու զայ­րոյթով պոռթկաց... «Արեան ծա­րաւ ամ­բոխ»։ Այդ խառ­նաշփո­թու­թեան մէջ Չպուքքա­րեան­նե­րու Դա­նիէլը բան­տի մէջ գտաւ իր հօր, դի­տեց անոր աչ­քե­րը, ապա որ­բա­ցած զա­ւակի մը հե­կեկան­քով գրեց. «Ո՜րքան նի­հար էիր եւ ո՜րքան աչ­քերդ / Ծա­րաւ էին արե­ւու»։ Խա­ղաղու­թեան օրե­րուն սա­կայն հայ քնա­րը վարժ էր այլ եղա­նակ­ներ նո­ւագե­լու։ Ահա քա­նի մը հեշ­տա­լուր հնչիւն. «Ես քու ազա­տածա­րաւ գե­րին եմ... Ես ծա­րաւ եմ, ինչպէս եւ դուն՝ յաղ­թութեան... Ար­շա­լոյ­սին հու­րե­րուն տակ Հո­ղը մերկ է եւ ծա­րաւ», Սիաման­թօ, «Բա­նուո­րու­հին. Կը սի­րեմ՝ քու անօ­թու­թիւնդ ու ծա­րաւդ», Դա­նիէլ Վա­րու­ժան, «Շրթունքս են ծա­րաւ միակ համ­բոյրին... Շրթունքներս վեր­ջին պու­տին են ծա­րաւ... Խունկի ծա­րաւ իմ հո­գիս կը ծծէ պահն այս հան­դարտ», Մի­սաք Մե­ծարենց, «Կայ իմ հո­գու մէջ մի ան­յագ ծա­րաւ. / — Յա­ւիտեան օտար, հայ­րե­նական տուն», Վա­հան Տէ­րեան, «Ահա իմ հո­գին – մի ծա­րաւ բող­բոջ... Սի­րող սրտի ծա­րաւ, ծա­րաւ մնա­ցի... Ես սի­րու ծով – ծա­րաւ եմ», Աւե­տիք Իսա­հակեան, «Յա­ւէտ ծա­րաւ եմ եր­կինքին անդրա­տենչ, ան­նիւթա­բաղձ հո­գին եր­կինքին ծա­րաւ է», «Ծա­րա՜ւն ու­նի հո­գիս / Աղ­բիւրնե­րու գէ՜ջ, կար­կա­չո՜ւն... Ծա­րա՜ւ, ծա­րա՜ւն ու­նի հո­գիս / Ար­շա­լոյ­սի գա՜ղջ ծո­վերուն», Ռու­բէն Սե­ւակ։ Ապա եկաւ Հա­մօ Սա­հեանը։ Ան նախ զրու­ցեց Սիւ­նի­քի՝ իր ծննդա­վայ­րի հետ, ապա հա­մամարդկա­յին սի­րով իմաս­տա­սիրեց. «Ծննդա­վայր. Եկել եմ ես, / Որ ջուր տա­նեմ քո ձո­րերից / Դաշ­տի ծա­րաւ ծա­ղիկ­նե­րին... Թող աշ­խարհը ձաւ չու­նե­նար. Սիրտն առ­նէի ծա­րաւ մարդկանց / Ու գնա­յի կար­կա­չելով, / Աչքս փա­կուէր ժա­մանա­կին, / Ցա­մաքելս չտես­նէի»։

Հիւ­թա­լի է մեր լե­զուն։ Ով որ խմէ անոր աղ­բիւրէն ծա­րաւ չի մնար, ըլ­լայ անձրե­ւի ծա­րաւ հող, սիրտ՝ սի­րոյ, կամ թէ շրթունք՝ համ­բոյրի... Իսկ ո՞վ է որ յա­ճախ յայտնուեցաւ «ծա­րաւ» բա­ռի առ­ջեւ ու երկրպա­գեց անոր. հայ գու­սա­նը։ Այ­սօր, յար­գե­լի ըն­թերցող, որ­պէս կա­թիլ մը ջուր մեր սրտե­րուն, որո­շեցի «ծա­րաւ» երեք եր­գա­հանի՝ Գու­սան Շա­հէնի, Գու­սան Աշո­տի եւ Գու­սան Շե­րամի հեշ­տա­լուր մե­ղեդի­ներով հրա­ժեշտ տալ ձե­զի.

***

Ես ծա­րաւ եմ, պա­պակ սրտիս

Դու մի զու­լալ զով աղ­բիւր ես։

***

Սի­րուց ծա­րաւ

էս ճամ­փե­քը ո՞նց անցնեմ։

***

Աղ­բիւր եմ սա­րի սրտին,

Չա­րա չկայ սրտիս դար­դին,

Ամէն ան­ցորդ կը խմէ.

Բլբուլն է ծա­րաւ ալ վար­դին։