Սխալ

Ուղղագ­րութեան գրա­ւոր։ Ամէն Ուրբաթ, 09։00, 1978, Պո­լիս։

- 10 բա­ռի մէջ 5 սխալ։ Նիշդ 0։ Գնա, նստէ։

Ու Մու­րա­տը, ու­սուցչու­հիին սրբագ­րութիւննե­րով կարմրած տետ­րա­կը բռնե­լով, գլխա­կախ վե­րադար­ձաւ նստա­րան։ Չնա­յեցաւ աջ կամ ձախ։ Ամէն Ուրբաթ կրկնուող տե­սարան էր. նոր էջի մը ճա­կատը «Ուղղագ­րութիւն» գրել ու ու­սուցչու­հիին ըն­թերցած բա­ռերը ըն­դօ­րինա­կել։ Այդ օր Մու­րա­տը բան­ջա­րեղէն­նե­րու դէմ պայ­քա­րած էր. ազատ­գեղ, սա­միդ, վա­րունք, ծոդ­րին, պռաս։ Գո­նէ վեր­ջի­նը «ր»ով գրէր, տա­սի վրայ վեց մը կ՛առ­նէր։ Շա­բաթ մը յե­տոյ կեն­դա­նինե­րու դէմ պայ­քար կայ։ 20 բառ։ «Կա­տու»ն դժո­ւար չէ, բայց ինչպէ՞ս յի­շել ար­չը, արեու­ծը եւ ար­ծի­վը։ Յար­գե­լի ըն­թերցող, մին­չեւ, որ ին­նա­մեայ Մու­րա­տը այդ կեն­դա­նինե­րու անու­նը անսխալ գրել սոր­վի, - վճռած է սոր­վիլ - մենք խօ­սինք հայ­կա­կան սխալ­նե­րու եւ «սխալ» բա­ռի ճշգրիտ պատ­մութեան մա­սին։ Գրու­թեանս մէջ եթէ ես ակա­մայ սխա­լուիմ՝ «Զիս մի մե­ղադ­րէք, քան­զի հմուտ չեմ այս արուես­տին, բայց մտա­ծեցի, որ աւե­լի լաւ է տգեղ գրել, քան թէ պա­րապ շրջիլ»։ (Այս նա­խադա­սու­թեան հե­ղինա­կը ես չեմ։ Քիչ վերջ կը յայտնեմ այդ իմաս­տուն մար­դուն ինքնու­թիւնը)։

Յար­գե­լի ըն­թերցող, պէտք է ըն­դունիլ. «Մար­դը սխա­լական է» եւ «Ժո­ղովուրդը չի սխա­լիր»։ Իսկ հա­յը 5-րդ դա­րուն սկսաւ «սխա­լիլ»։ Գրա­ւոր հա­յերէ­նի խան­ձա­րու­րա­յին օրե­րուն «սխալ» մը գոր­ծե­ցինք ապա, սխալ սխա­լի վրայ, մեր սխալ­նե­րը բար­դա­ցան ու դար­ձան՝ սխա­լաբեր, սխա­լագիր, սխա­լաշատ, սխա­լանք, սխա­լագրչու­թիւն, սխա­լահա­շիւ եւ սխա­լաձայն։ Եղան մար­դիկ, որոնք ու­ղիղ չէին։ Զա­նոնք կո­չեցինք՝ հա­նապա­զաս­խալ, դիւ­րասխալ, երդմնաս­խալ եւ բազ­մասխալ։

«Սխալ» բա­ռը միջ­նա­դարուն, եթէ չեմ սխա­լիր, կապ ու­նէր գի­նովու­թեան հետ։ Հար­բա­ծը կը կո­չէին «սխա­լակ», հար­բի­լը՝ «սխա­լակել», իսկ հար­բե­ցու­թիւնը՝ «սխա­լակու­թիւն»։ Եղի­շէ պատ­մի­չի գրո­ւածքնե­րու մէջ «սխալ» բա­ռը կը նշա­նակէր՝ նո­ւազ. «միով սխա­լ»՝ մէկ պա­կաս։ Իսկ Սուրբ Գիր­քի մէջ կայ «Սխա­լել ի ծննդե­նէ» ար­տա­յայ­տութիւ­նը, որ կը նշա­նակէ՝ վի­ժել։

Կեն­դա­նինե­րու նոր խումբ մը կ՛ար­շա­ւէ։ Մու­րա­տը կը պայ­քա­րի. դու­դակ, թրչուն, դի­դեր­նիկ...

Հայ­կա­կան գա­ւառ­նե­րու մէջ սխալ չէր երբ տիգ­րա­նակերտցին ըսաւ «ըս­խալ», թիֆ­լիսցին՝ «սղալ», իսկ ակնցին՝ զղալ։ 1002 թո­ւակա­նին Գրի­գոր Նա­րեկա­ցին Վա­նայ Ծո­վը դի­տելով կը խոս­տո­վանէր իր եւ ամ­բողջ մարդկու­թեան գոր­ծած սխալ­նե­րը ու կ՛աղա­չէր, որ Հայր Աս­տո­ւած նե­րում շնոր­հէ։ Ըստ բա­նաս­տեղծի մար­դը սկիզ­բէն սխալ էր։ «Մա­տեան»ի մէջ ան նկա­րագ­րեց սխա­լական ադա­մոր­դիին. «Իմաս­տուն սխա­լական», «Ծա­ռայս սխա­լական», «Յա­ւէտ սխա­լեալ»։ Ապա շա­րադ­րեց ինքնաքննա­դատա­կան մը. «Եւ արդ, զթե­րու­թիւն վրի­պանաց բազ­մասխալ ձայ­նի եղ­կե­լոյս»։

Միջ­նա­դարու հայ գրի­չը՝ մա­տեան­ներ ըն­դօ­րինա­կող ձեռ­քը, պէտք էր որ հա­մեստ ըլ­լար։ Սքան­չե­լագործ Աւե­տարա­նի մը աւար­տին, դող­դո­ղացող նոյն ձեռ­քով յի­շատա­կարա­նի մէջ ան կը գրէր. «Աղա­չեմ... եթէ գու­ցէ գտա­նելով ձեր սխալ ինչ՝ ո՛չ մե­ղադ­րէք՝ զի բա­զում ջա­նիւ ըստ տկա­րու­թեան իմոյ՝ այդ էր կա՜րն իմ», 1311, «Մի մե­ղադ­րէք ինձ՝ գրո­ղիս, վասն խո­շոր եւ սխալ գրիս», 1352։ Այժմ յի­շեմ Վար­դան գրի­չը։ Ան էր, որ 1331 թո­ւակա­նին Պօղ­սախ դաշ­տի Աղ­պի­նար գիւ­ղի մէջ, սուրբ Սար­գիս զօ­րավա­րի հո­վանա­ւորու­թեամբ Աւե­տարան մը ըն­դօ­րինա­կեց, ապա ըսաւ. «Սխալ­նե­րուս հա­մար մի՛ մե­ղադ­րէք, քան­զի հմուտ չէի այս գոր­ծին, բայց մտա­ծեցի, որ աւե­լի լաւ է տգեղ գրել, քան թէ պա­րապ շրջիլ»։ Ան­շուշտ շատ աւե­լի լաւ կը հնչէ գրա­բար բնա­գիրը. «Խո­շորու­թեան եւ սխա­լանացս ան­մե­ղադիր լե­րուք, զի չէի հմուտ այսմ գոր­ծոյ, զի մեր կարս այս էր, այլ զայս եդեալ ի մտի՝ լաւ է փծուն (ան­մա­քուր, անար­ժան) գրել քան ու­նայն շրջել»։

Նոր յար­ձա­կում Մու­րա­տի դիր­քե­րու վրայ. աղ­ւէս, ագ­լոր, ագ­րաւ...

Հա­յը յղա­ցաւ «Ժո­ղովուրդը չի սխա­լիր» առա­ծը, բայց ին­քը անսխալ չէր։ Փա՞ստը անոր. «սխալ»նե­րով հա­րուստ մեր ար­տա­յայ­տութիւննե­րը. Հա­յը կ՚առ­նէ «սխալ քայլ», կը բռնէ «սխալ ճա­նապարհ», կը գոր­ծէ «սխալ-սխա­լի վրա­յէ ու կ՚ընէ «սխալ-մխալ բա­ներ»։ Եր­բեմն սխալ կ՚ըլ­լայ անոր հա­շիւը, դա­տողու­թիւնը, ընտրու­թիւնը եւ կողմնո­րոշու­մը - յա­ճախ դի­ւանա­գիտու­թեան մէջ - ։ Սա­կայն, յար­գե­լի ըն­թերցող, կայ թե­րու­թիւն մը, որ մենք հա­ւաքա­բար որո­շեր ենք չկո­չել «սխալ»։ Նե­րելի է ան։ Մեր յոգ­նա­ջան գրա­շար­նե­րու ակա­մայ կա­տարած «գրա­շարա­կան» սխալ­նե­րու հա­մար է խօսքս։ Հայ գիր­քը իր վեր­ջին էջի վրայ կ՛ու­նե­նայ ո՛չ թէ «սխա­լացու­ցակ» կամ «սխա­լացոյց», այլ՝ «վրի­պակ»։ Հա­յը նաեւ սո­րուած է, թէ «Սխա­լի կէս ճա­նապար­հէն ետ դառ­նա­լը խո­հեմու­թիւն է»։

Խօ­սելով գրատ­պութեան մա­սին, պէտք է ըսել, որ 19-րդ դա­րուն լոյս տե­սան բազ­մա­թիւ «սխալ» գիր­քեր։ Առա­ջին սխա­լողը եղաւ պոլ­սա­հայը ու ան­մի­ջապէս փոր­ձեց ուղղել զայն։ 1872 թո­ւակա­նին Պոլ­սոյ մէջ լոյս տե­սաւ «Սխա­լացոյց» որ 1872 տար­ւոյն օրա­ցոյցնե­րուն բազ­մա­թիւ սխալ­նե­րը կ՛ուղղէէ գիր­քը։ Այ­նուհե­տեւ, սխա­լը դար­ձաւ հա­մաճա­րակ. «Նո­րայ­րեան բա­ռարա­նի սխալ­նե­րը», 1886, Զմիւռնիա, «Սխալ հա­շիւ ։ Կօ­մեդիա չորս գոր­ծո­ղու­թիւնով», 1892, Թիֆ­լիս, «Հայ իրա­կանու­թեան մէկ քա­նի կեն­սա­կան հար­ցե­րուն շուրջը տե­սու­թիւններ, եւ սխալ­ներ...», Մար­զո­ւան, 1911։ Նոյն օրե­րուն Յա­կոբ Պա­րոնեանը նկա­տեց, թէ Վե­րինն ալ զերծ չէր սխալ­նե­րէ։ «Կսմիթ­ներ»ու մէջ ան դժգո­հու­թիւն յայտնեց. «Նա­խախ­նա­մու­թիւնը պար­կին պատ­ռի­լը տես­նե­լով՝ կ՚երե­ւի որ զայն նո­րէն կա­րել տո­ւեր ու թա­փած­նե­րը ժող­վե­լու հա­մար Հա­յաս­տան իջեր է, բայց թա. փած դժբախ­տութիւննե­րը ժող­վե­լու տեղ՝ սխալ­մամբ խա­ղաղու­թիւն, եր­ջան. կու­թիւն, պա­տիւ եւ կեանք ժող­վեր, պար­կին մէջ լե­ցու­ցեր, առեր քա­լեր է»։

Կեն­դա­նինե­րու նոր յար­ձա­կում Մու­րա­տի վրայ. քայլ, գար­նուկ, քե­տացի...

Սխա­լի մա­սին գրե­ցին նաեւ մեր բա­նաս­տեղծնե­րը, Զահ­րա­տը Պոլ­սոյ, Պա­րոյր Սե­ւակը Երե­ւանի, իսկ Յով­հաննէս Գրի­գորեանը Կիւմրիի մէջ։ (Պէ՞տք էր գրել «Գիւմրի»։ Նե­րեցէք եթէ սխալ եմ գրած ձեր քա­ղաքի անու­նը)։ Զահ­րա­տը ըսաւ. «Ար­դէն օր մըն ալ պի­տի ըսո­ւի թէ / Ինչ որ սոր­վեր ենք իբ­րեւ գի­տու­թիւն / Հիմ­նո­վին սխալ - / կեղծ է ծայ­րէ ծայր»։ Պա­րոյր Սե­ւակը ինքնաքննա­դատ էր. «Եւ ամէն մի սխալ շտկե­լիս ակա­մայ / Գոր­ծում են նոր սխալ»։ Նո­րան­կախ Հա­յաս­տա­նի եր­կունքի խառ­նաշփոթ եւ մռայլ օրե­րուն Յով­հաննէս Գրի­գորեանը աղա­չեց պե­տական մար­միննե­րուն, որ սխալ մը գոր­ծած ըլ­լան. «Ինչ-որ մի հնար գտէք, որ ես չհե­ռանամ / այս փոք­րիկ երկրից։ Ինչ-որ սխալ գտէք / անձնագ­րիս մէջ եւ ետ դարձրէք սահ­մա­նագլխից»։

Բա­ռը քա­ղաքա­նացաւ։ Պե­տական այ­րեր մա­մու­լին ար­տա­յայ­տո­ւեցան ազ­գի սխալ­նե­րու մա­սին. «Մեր այ­սօ­րուայ վի­ճակը երեկ ըն­դունո­ւած սխալ որոշ­ման ար­դիւնք է», «Սխալ կա­ռավար­ման հե­տեւանք է շատ հա­րուստնե­րի եւ շատ աղ­քատնե­րի առ­կա­յու­թիւնը»... Իսկ փոր­ձա­ռու եւ իմաս­տուն դի­ւանա­գէտ մը խոր­հուրդ տո­ւաւ. «Դի­ւանա­գէտի սխա­լը նման է սակ­րա­ւորի (ական­ներ չէ­զոքաց­նող մաս­նա­գէտ) սխա­լին։ Միայն թէ, երբ սակ­րա­ւորի ձեռ­քում պայ­թում է նռնա­կը, զոհ­ւում է միայն ին­քը, իսկ դի­ւանա­գէտի վրի­պու­մը յղի է ան­կանխա­տեսե­լի հե­տեւանքնե­րով իր պե­տու­թեան ու ժո­ղովրդի հա­մար»։

Ուղղագ­րութեան նոր գրա­ւոր։ Ուրբաթ, 09։00, 1978, Պո­լիս։

Մու­րա­տը, այժմ կեն­դա­նական աշ­խարհի քսան անուննե­րու հետ հա­մերաշխ, կը գրէ. արջ... թու­թակ... թռչուն... աղո­ւէս...

- 20 բառ, անսխալ։ Նիշդ՝ 10։ Ապ­րիս, նստէ։

Այ­սօր յար­գե­լի ըն­թերցող, կը մաղ­թեմ, որ հա­յը չկրկնէ իր նախ­կին սխալ­նե­րը, կամ դուք սխալ մը շտկե­լու հա­մար չգոր­ծէք նո­րը, ու հրա­ժեշտ կու տամ Արա­մայիս Սա­հակեանի եր­գի վե­րածո­ւած այն բա­նաս­տեղծու­թեամբ, որ ձօ­նուած է ու­սուցի­չին.

Սի­րելի ու­սուցի՚չ, տես­նում եմ ձեզ նո­րի՚ց,

Բայց ար­դէն ճեր­մա­կա՚ծ աւե­լի...

Ու եթէ սխա­լուեմ, ուղղե­ցե՚ք ինձ նո­րից,

Ես յա­ւե՜րժ աշա­կերտ ձեզ համար։