ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

Մեր մեծերը մեր այսօրուայ մասին

...Ու կանգնած ենք ահա ապա­գայի հան­դէպ

Զար­մա­նալի՜ թե­թեւ, զար­մա­նալի՜ ան­դէմ՝

Մեր­կութեան պէս տկլոր ու անան­ցեալ...

Եղի­շէ Չա­րենց

Ինչպէ՞ս որ 100 տա­րի, նոյ­նիսկ դա­րեր առաջ մեր մե­­ծերը խոր­­հել եւ ար­­տա­­­յայ­­տո­­­ւել են հա­­յի բախ­­տի մա­­սին այնպէս, կար­­ծես, դա այ­­սօ­­­րուայ մա­­սին է։ Որով­­հե­­­տեւ աշ­­խարհագ­­րա­­­կանօ­­րէն Հա­­յաս­­տան աշ­­խարհը միշտ հան­­դէս է եկել գեր­­տե­­­րու­­թիւննե­­րի բախ­­ման թա­­տերա­­բեմ եւ միշտ լի­­նել-չլի­­նելու խնդրի առաջ է կանգնել։ Լսենք ու­­րեմն մեր մե­­ծերին.

Սկսենք Յով­­հաննէս Թու­­մա­­­նեանից (1869-1923), նրա նա­­մակից՝ Աւե­­տիք Իսա­­հակեանին

«Կարճ ասեմ. մենք թէ՛ դրսից, եւ թէ՛ ներ­­սից քան­­դե­­­ցինք մեր եր­­կի­­­րը։ Գլխա­­ւորա­­պէս մենք։ Մենք եմ ասում, եւ սրա մէջն է ճշմար­­տութիւ­­նը։

Մի մա­­սը խա­­չագող սրի­­կաներ, մի մա­­սը գո­­ղեր ու աւա­­զակ­­ներ, մի մա­­սը ապի­­կար թշո­­ւառա­­կան­­ներ, եւ չե­­րեւաց մի բազ­­մութիււն, գո­­նէ մի խմբակ, որ վե­­րած­­նո­­­ւող երկրի շունչը ու բա­­րոյա­­կան կա­­րողու­­թիւնը յայտնա­­բերէր։ Էս­­քան աղէտ­­նե­­­րի ու պար­­տութիւննե­­րի մէջ ո՛չ մի մե­­ղաւոր չե­­րեւաց, ո՛չ ոք ոչ պա­­տաս­­խա­­­նի կան­­չո­­­ւեց, ոչ պա­­տաս­­խան տո­­ւեց։ Եւ շա­­րու­­նակւում է. այժմ էլ նոյն մար­­դի­­­կը, նոյն ճա­­նապարհնե­­րով…

Եւ ոչ մէ­­կը գո­­նէ անձնաս­­պան չե­­ղաւ, որ ապա­­ցու­­ցա­­­նէր, թէ գո­­նէ ամօթ ու խղճմտանք կայ էս մարդկանց մէջ կամ էս ժո­­ղովրդի մէջ։ Բայց ես ինչ եմ ասում-չկա­­րողա­­ցան գո­­նէ վշտա­­նալ կամ վշտա­­ցած երե­­ւալ։

Յով­­հա­­­նէս Թու­­մա­­­նեան, 19.12-1921, Կ. Պո­­լիս-Վե­­նետիկ

1919 թո­­ւակա­­նին Հա­­մօ Օհան­­ջա­­­նեանին հաս­­ցէագ­­րո­­­ւած Աւե­­տիք Իսա­­հակեանի(1875-1957) նա­­մակում կար­­դում ենք. «Ձեզ մա­­տաղ, ամէն բան արէք Ղա­­րաբա­­ղը, Լո­­ռին չկորցնէք։ Սե­­բաս­­տիա, Կե­­սարիա հա­­յերիս սրտին բան չեն ասի, իսկ Ղա­­րաբաղ, Սիւ­­նիք, Դա­­ւիթ Բեկ… Ան­­կա­­­րելի է, եւ, վեր­­ջա­­­պէս, ղա­­րաբաղ­­ցուն չի կա­­րելի ընկճել։ Մե­­լիք­­նե­­­րի որ­­դի­­­ները նո­­րէն ռուսնե­­րին կը բե­­րեն, թուրքե­­րը չեն կա­­րող նրանց տէր լի­­նել… Եր­­բեք»։

Աւե­­տիք Իսա­­հակեանը 1920 թո­­ւակա­­նի Մար­­տի 14-ին գրա­­կանա­­գէտ, հրա­­պարա­­կախօս Սի­­մոն Յա­­կոբեանին ուղղո­­ւած նա­­մակում գրում է .«Ու­­րեմն՝ նո­­րից Զան­­գե­­­զու­­րի շուրջ պա­­տերազմ։ Անգլիան ու­­զում է ան­­պայման ու­­նե­­­նալ Ջու­­ղա­­­յի բե­­րանը։ Հնար չկայ, կո­­րած է թէ՛ Ղա­­րաբա­­ղը, թէ՛ Զան­­գե­­­զու­­րը եւ թէ՛ Նա­­խիջե­­ւանը։

Դուք հա­­ւատու՞մ էք Թուրքա­­հայաս­­տա­­­նի ազա­­տու­­թեանը, ես դրան չեմ հա­­ւատում, հրաշք պի­­տի լի­­նի, եթէ ազա­­տուի։ Իտա­­լիան ան­­վերջ զի­­նում է Մուստա­­ֆա Քե­­մալին, Ֆրան­­սիան գի­­տենք ինչ է… Անգլիան էլ միւս կող­­մից Ատրպէյ­­ճա­­­նին է զի­­նում, խա­­բում են մեզ։ Բոլ­­շե­­­ւիկ­­նե­­­րից էլ յոյս չկայ, նրանք էլ պան­­թուրքիստ են դար­­ձել, շատ մռայլ եմ տես­­նում գոր­­ծե­­­րը…»։

Մէկ այլ տեղ գրում է. «…Մեզ մնում է ռու­­սը… վերջ ի վեր­­ջոյ ռուս եւ թուրք բա­­խուե­­լու են իրար, Անա­­տոլիան գրա­­ւուե­­լու է ռուսնե­­րի կող­­մից ուշ կամ կա­­նուխ… ֆրան­­կօ – անգլիական նպա­­տակն է մու­­սուլման­­նե­­­րին կանգնեց­­նել ռուսնե­­րի դէմ, ինչպէս եւ ռուսնե­­րի նպա­­տակն է, բայց էու­­թեան մէջ թուրքը Եւ­­րո­­­պային հա­­մակիր է… Անգլիան եւ Ֆրան­­սիան հնարքներ են մտա­­ծում թուրքին հասցնել մին­­չեւ Պա­­քու։ Ռու­­սը նրանց հա­­մար հա­­զար ան­­գամ վտան­­գա­­­ւոր է, քան իս­­լա­­­մը … Տես­­նո՞ւմ ես, թէ ի՞նչ է խոր­­հում Եւ­­րո­­­պան. թուրքե­­րով պատ­­նէշ ստեղ­­ծել ռու­­սի դէմ։ Եւ եթէ մեր ղե­­կավար­­նե­­­րը հաս­­կա­­­նային այս՝ Ղար­­սը կորցրած չէին լի­­նի եւ 6000 հայ հո­­ղի տակ դրած…»։

Ահա գե­­ղան­­կա­­­րիչ Յա­­կոբ Յա­­կոբեանի, (1923, Ալեք­­սանդրիա - 2013, Երե­­ւան) հե­­տաքրքիր մտքե­­րը.

«Ինչպէս մար­­դու տե­­սակ մը կայ՝ հի­­ւանդ մար­­դու (անու­­նը չգի­­տեմ, պի­­տի հո­­գեբա­­նի մը հարցնեմ), այնպէս էլ ժո­­ղովուրդ մը. ու­­րեմն մարդ կայ, որ իր ձա­­խոր­­դութեան հա­­մար չի ու­­զում որե­­ւէ բան անել՝ դուրս գա­­լու իր ձա­­խողո­­ւած վի­­ճակէն, այլ դրա հա­­մար մե­­ղադ­­րում է մէկ ու­­րի­­­շի։ Բայց երբ ասում ես՝ բայց քու պա­­տաս­­խա­­­նատո­­ւու­­թիւնդ ի՞նչ է, դուն ին­­չո՞վ պա­­տաս­­խա­­­նատու ես, ասում է՝ յան­­ցա­­­ւորը ու­­րիշն է՝ գո­­նէ ես կրնամ հայ­­հո­­­յել այդ մար­­դուն ու հանգստա­­նալ։ Էս հո­­գեբա­­նու­­թիւնը տա­­րածո­­ւեցաւ ամ­­բողջ ժո­­ղովուրդին վրայ՝ մէկ հո­­գիի կամ մի փոքր խումբի հետ կա­­պել ամ­­բողջ ձա­­խոր­­դութիւ­­նը։ Դա ար­­դէն ցոյց է տա­­լիս այն արա­­տաւոր հո­­գեբա­­նու­­թիւնը, որ նստել է մար­­դոց մէջ, եւ դա պարզ մար­­դը չէ փո­­ղոցի, մտա­­ւորա­­կան մարդն է նաեւ։ Եւ ու­­րեմն ես ոչ մէկ յոյս ու­­նիմ այդ մար­­դուն վրայ, որ որե­­ւէ բան կրնայ ընել այս երկրին հա­­մար։ Մար­­դու տե­­սակ մը կայ, որ եթէ իրեն հա­­մաձայն չես, ու­­րեմն իրեն թշնա­­մի ես, եւ չի ու­­զում քննար­­կել քե­­զի հետ որե­­ւէ բան…Ստրուկնե­­րով ան­­կախ պե­­տու­­թիւն չի ստեղ­­ծո­­­ւիր։ Ես իբ­­րեւ մի հայ մարդ, որ ապ­­րում է այս ժա­­մանա­­կը, վեր­­լուծու­­թիւններ եմ անում մարդկա­­յին իմ յա­­րաբե­­րու­­թիւննե­­րիցս ել­­նե­­­լով, իմ ան­­հա­­­տական փոր­­ձա­­­ռու­­թեամբ»։

Եր­­գի­­­ծաբան Լեռ Կամ­­սար (1888, Վան-1965, Երե­­ւան).

«Եր­­կու կոր­­ծա­­­նարար «էներ­­գիա» կայ աշ­­խարհում. մէ­­կը ատո­­մային ռումբը, միւ­­սը հայ­­կա­­­կան կու­­սակցու­­թիւննե­­րի մի­­ջեւ եղած ատե­­լու­­թիւնը։ Առա­­ջինը Ճա­­պոնիայում քա­­ղաք կոր­­ծա­­­նեց, երկրոր­­դը հա­­յու­­թեանը բնաջնջեց»։

Քա­­ղաքա­­կան գոր­­ծիչ, գրող Աւե­­տիս Ահա­­րոնեան (1866, Իգ­­դիր -1941, Մար­­սել).

«Ազա­­տու­­թիւնը մեր հայ­­րե­­­նիքի դու­­ռը թա­­կեց, բայց մենք հայ չէինք, այլ թուրքա­­հայ, ռու­­սա­­­հայ, պարսկա­­հայ, ամե­­րիկա­­հայ, ֆրան­­սա­­­հայ, նաեւ մշե­­ցի, վա­­նեցի, ղա­­րաբաղ­­ցի, երե­­ւան­­ցի, կար­­նե­­­ցի եւ նրան՝ մեր փրկչին չհաս­­կա­­­ցանք... եւ ազա­­տու­­թիւնը մեր դրա­­նը լա­­ցեց, մղկտաց ու հե­­ռացաւ...»։

Իսկ ահա Հրանդ Մա­­թեւո­­սեանի (1935, Ահ­­նի­­­ձոր- 2002, Երե­­ւան) «Ծա­­ռերը» վի­­պակից.

«Էս աշ­­խարհը մար­­դա­­­կերի աշ­­խարհ է, զա­­ւա՛կս, չա­­փազանց բա­­րի լի­­նել՝ կը նշա­­նակի յանձնո­­ւել։

Չպի­­տի յանձնո­­ւես, զա­­ւակս, ծա­­ղիկը, որ ծա­­ղիկ է, խո­­տը, որ խոտ է էլի պաշտպա­­նու­­թիւն ու­­նի, դառ­­նութիւն ու­­նի, փուշ ու­­նի։

Էս կեան­­քում ոչ մէ­­կը ոչ մէ­­կի լաւ ապ­­րե­­­լը չի ու­­զում, հա՛, էտ սուտ է, էտ հե­­քիաթ է, որ ասում են՝ բա­­րեգործ ենք, օգ­­նում ենք, տա­­լիս ենք... Չէ մի չէ, էտ անում են, որ դու միշտ կա­­րիքի մէջ լի­­նես, որ իրենց են­­թա­­­կայու­­թեան տակ մնաս...։

Քոնն ու­­րի­­­շին չտա՛ս։ Ինչքան տո­­ւեցիր՝ տա­­նելու են, ինչքան տա­­րան՝ խփե­­լու են, ինչքան խփե­­ցին՝ ու­­ժե­­­ղանա­­լու են, ու­­ժե­­­ղացան՝ քա­­մահ­­րե­­­լու են...»

***

Ան­­շուշտ այս մէջ­­բե­­­րումնե­­րը կա­­րելի է ան­­վերջ շա­­րու­­նա­­­կել, ու­­րեմն դի­­մենք վեր­­ջում Վարդգէս Պետ­­րո­­­սեանի (1932, Աշ­­տա­­­րակ -1994, Երե­­ւան) «Այդ քաղցր պա­­տիժը՝ սե­­փական պե­­տու­­թիւնը»էս­­սեից եւ բազ­­մա­­­կէտ դնենք.

«եթէ ամ­­բողջ աշ­­խարհն էլ մեզ օգ­­նութեան ձեռք մեկ­­նի, եւ սփիւռքը, որ ար­­դէն երե­­ւի յոգ­­նել է մեր անսկիզբ-ան­­վերջ դրա­­մահա­­ւաքու­­թիւնից, իր ողջ վաս­­տա­­­կը հայ­­րե­­­նիք ու­­ղարկի, մենք, մէկ է, չենք կա­­րող ապ­­րել։ Մենք մեր սե­­փական ու­­ժե­­­րով է, որ ի զօ­­րու պի­­տի լի­­նենք բարձրաց­­նե­­­լու մեր պե­­տու­­թիւնը, մենք է, որ պի­­տի ծնենք ու փայ­­փա­­­յենք գոր­­ծա­­­րար մարդկանց, մենք է, որ պի­­տի շա­­րու­­նա­­­կենք շե­­նաց­­նել կի­­սակա­­ռոյց մեր եր­­կի­­­րը (եւ յի­­շենք արեւմտա­­հայ գրո­­ղի դա­­ռը խոս­­տո­­­վանու­­թիւնը. «Կա­­րելի չէ՝ ոչ սու­­րով, ոչ հու­­րով սպա­­նել զին­­քը (հա­­յին), զինք մեռցնե­­լու միակ մի­­ջոցը իրեն նպաստ տալն է...»։ Չփո­­խուենք մե­­ծապա­­տիւ մու­­րացկան­­նե­­­րի։

Եթէ մեր պե­­տու­­թիւնը վէր­­քեր ու­­նի (իսկ ու­­նի) եւ այդ վէր­­քե­­­րից արիւն է ծո­­րում, մենք նման պի­­տի լի­­նենք այն վի­­րաբոյ­­ժին, որ երբ ու­­րիշ բժիշկ չկայ, ստի­­պուած է ինքն իրեն վի­­րահա­­տել։ Ընդ որում՝ առանց ցա­­ւազրկե­­լու։ Մենք թմրե­­լու իրա­­ւունք չու­­նենք։

Չճկո­­ւենք։ Դի­­մանանք»։

Ապ­­րի­­­լի 15-ին այս էս­­սեն տպագ­­րո­­­ւեց «Եր­­կիր Նաիրի» թեր­­թում, իսկ ժա­­մեր անց գրո­­ղը սպա­­նուեց դա­­ւադիր գնդա­­կից իր տան շքա­­մուտքում։