Բանախօսութիւն ՀՀ ԳԱԱ կլոր դահլիճում

ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

Մէկ ամիս առաջ ՀՀ Գի­տու­թեան Ազ­գա­յին ակա­դէմիայի կլոր դահ­լի­ճում տե­ղի ու­նե­ցաւ «Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւն. Թուրքիայի պա­տաս­խա­նատ­ւութիւ­նը երեկ եւ այ­սօր» գի­տաժո­ղովը։ Եր­կու նա­խորդ թի­ւերի մէջ անդրա­դար­ձանք այդ բանախօսութեան եւ այժմ պի­տի շա­րու­նա­կենք եւ աւար­տենք մեր անդրա­դար­ձը թուրքա­գէտ­նե­րի ելոյթնե­րին, քան­զի մարդկու­թեան դէմ իրա­գոր­ծած յան­ցանքը թէեւ ճա­նաչ­ւո­ւել է բազ­մա­թիւ երկրնե­րի կող­մից, այ­նո­ւամե­նայ­նիւ չի յան­գեցրել Հա­յաս­տա­նի անվտան­գութեանը, եւ այ­սօր Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թիւնը կրկին կանգնած է ցե­ղաս­պա­նու­թեան վտան­գի առ­ջեւ, ինչպէս եւ 106 տա­րի առաջ։

Յի­շեց­նեմ, որ գի­տաժո­ղովը տե­ղի ու­նե­ցաւ Ապ­րի­լի 23-ին։ Մէ­կը միւ­սի յե­տեւից հե­տաքրքրա­կան ելոյթներ եղան։ Թուրքա­գէտ Քրիս­տի­նէ Մել­քո­նեանը անդրա­դար­ձաւ հայ դա­տի քա­րոզ­չութեան հե­տաքրքիր ձե­ւերի մա­սին. շեշ­տը չէր դրւում հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան վրայ, սկսած 1945, եւ յատ­կա­պէս 1965-ից փորձ էր ար­ւում հա­մաշ­խարհա­յին հան­րութեանը մա­մու­լում ծա­նօթաց­նել հա­յոց պատ­մութեան հետ նշե­լով, որ Հա­յաս­տա­նի պատ­մա­կան հայ­րե­նիքը դա հայ­կա­կան լեռ­նաշխարհն է, բա­ցի այդ կազ­մա­կեր­պում էին ցու­ցա­հան­դէսներ եւ հրա­տարա­կում գրքեր, որ­տեղ օտար հե­ղինակ­ներն էին պատ­մում հա­յերի կո­տորած­նե­րի մա­սին։ Քա­րոզ­չութեան ար­դիւնքում ար­տա­սահ­մա­նի տար­բեր խո­շոր քա­ղաք­նե­րում սկսե­ցին տե­ղադ­րել հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան յու­շարձան­ներ, եւ 1974-1975 թթ.-ին Թուրքիայի մէճ­լի­սում դրա շուրջ քննարկում եղաւ ու ար­ձա­նագ­րե­ցին, որ դա ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նաչ­ման ոչ պաշ­տօ­նական առա­ջին քայլն է...։

Ցե­ղաս­պա­նու­թեան թան­գա­րան-ինստի­տու­տի տնօ­րէն, պատ­մա­գիտութեան դոկ­տոր Յա­րու­թիւն Մա­րու­թեանը կա­պեց ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նաչ­ման հար­ցը անվտան­գութեան խնդրի հետ եւ ակ­նարկեց, որ հա­յերը մի­ջազ­գա­յին հար­թա­կում հե­տաքրքրու­թիւն են առա­ջաց­նում ոչ թէ իրենց մշա­կոյ­թով, այլ հիմ­նա­կանում հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան գոր­ծօ­նի եւ ղա­րաբա­ղեան հիմ­նախնդրի առ­կա­յու­թեամբ։ Նաեւ նշեց, որ 30 տա­րուայ մէջ չու­նե­ցանք գի­տական հե­տազօ­տու­թիւն, թէ ինչ կու տայ սահ­մաննե­րի բա­ցու­մը Հա­յաս­տա­նին, ինչպէս նաեւ պէտք էր ստեղ­ծել պայ­մա­նակա­նօրէն ասած Թուրքիայի, Ատրպէյ­ճա­նի հե­տազօ­տու­թեան ինստի­տուտ, նոյ­նը Վրաս­տա­նի եւ Իրա­նի հետ կա­պուած։

Գի­տու­թիւննե­րի Ակա­դէմիայի պատ­մութեան իս­տի­տու­տի փոխտնօ­րէն փրո­ֆէսոր Կա­րէն Խա­չատ­րեանի կար­ծի­քով այ­սօր վտան­գա­ւոր է խօ­սել ցե­ղաս­պա­նու­թեան մի­ջազ­գա­յին ճա­նաչ­ման մա­սին, որով­հե­տեւ հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը մի­ջազ­գայնօ­րէն ճա­նաչո­ւած եւ դա­տապար­տուած իրո­ղու­թիւն է եւ դա ար­դէն պատ­մութիւն է։ Երբ տաս­նեակ պե­տու­թիւններ, այդ թւում Թուրքիայի դաշ­նա­կից Գեր­մա­նիան է ճա­նաչել, դա ար­դէն ճա­նաչուած փաստ է, այ­սօ­րուայ խնդիրն է, որ այդ պե­տու­թիւննե­րը ստի­պեն Թուրքիային ըն­դունել ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը։ Յօ­ժար կամ­քով չի ճա­նաչե­լու, որով­հե­տեւ դա կը նշա­նակի Թուրքիայի կոր­ծա­նում։ Մենք պէտք է խու­սա­փենք Թուրքիա­յի կող­մից լա­րած թա­կար­դից՝ լի­նի դա պատ­մա­բան­նե­րի յանձնա­ժողով կամ հա­մատեղ բանախօսութիւններ, չի կա­րելի թոյլ տալ, որ խնդի­րը քա­ղաքա­կան հար­թութիւ­նից մտնի ան­դա­դար գի­տական հար­թութեան ոլորտ։

ԵՊՀ-ի պատ­մութեան ֆա­կուլտե­տի դե­կան, փրո­ֆէսոր Էդիկ Մի­նասեանն իր հեր­թին նշեց, որ եր­բեք չի կա­րելի դա­դարեց­նել մի­ջազ­գա­յին ճա­նաչ­ման հա­մար պայ­քա­րը։ Ի հար­կէ դրան զու­գա­հեռ պէտք է բարձրաց­նել իրա­ւական, պա­հան­ջա­տիրու­թեան հար­ցը։

Փրո­ֆէսոր Աշոտ Հայ­րունին նշեց, որ ճնշումնե­րից զատ կայ աւե­լի ար­դիւնա­ւետ մի­ջոց՝ իրա­զեկել թուրքա­կան հա­սարա­կու­թեանը. օտա­րազ­գի սկզբնաղ­բիւրնե­րից թարգմա­նել թուրքե­րէն եւ տե­ղադ­րել հա­մացան­ցում։ Անե­լիք­ներ ու­նենք նաեւ մի­ջազ­գա­յին իրա­ւունքի զար­գացման հար­ցում՝ Լեմ­կի­նի կոն­վենցիայի բա­րեփոխ­ման նպա­տակով, ին­չի հնա­րաւո­րու­թիւնը Լեմ­կի­նը ին­քը առան­ձին դրոյ­թով սահ­մա­նել է կոն­վենցիայում. որ եթէ հա­մաս­տո­րագ­րող կող­մե­րից մէ­կը կ՚ու­նե­նայ առա­ջարկներ՝ փո­փոխու­թիւններ կա­տարե­լու, պի­տի ներ­կա­յաց­նի ՄԱԿ-ի գլխա­ւոր քար­տուղա­րին եւ վեր­ջինս պի­տի դնի ՄԱԿ-ի ասամբլեայի քննարկմա­նը։ Այս կոն­վենցիան մեզ հա­մար եւ բո­լորի հա­մար չի աշ­խա­տել որո­շակի պատ­ճառնե­րով։ Բա­րեփո­խու­մը թոյլ կու տայ հնա­րաւո­րինս քիչ խո­ցելի լի­նել ժխտո­ղակա­նու­թեանը։ Եթէ մենք նա­խաձեռ­նենք, դէմ են լի­նելու միայն ցե­ղաս­պան պե­տու­թիւննե­րը եւ նրանք, ով­քեր ժխտո­ղակա­նու­թեան կող­քին են կանգնած. նրանք շատ քիչ են լի­նելու ՄԱԿ-ի ասամբլեայում։ Նաեւ յի­շեց­րեց, որ երբ Նիւրնբեր­գեան դրոյթնե­րը ՄԱԿ-ի կա­նոնադ­րութեան մէջ տե­ղակա­յուե­ցին 1945 թո­ւակա­նից, ցու­ցա­բերո­ւեց ու­շագրաւ նա­խաձեռ­նութիւն՝ ՄԱԿ-ի մի­ջազ­գա­յին իրա­ւունքի յանձնա­ժողո­վին յանձնա­րարո­ւեց կազ­մել քրէական օրէնսգիրք խա­ղաղու­թիւնը եւ մարդկու­թեան անվտան­գութիւ­նը վտան­գող յան­ցա­գոր­ծութիւննե­րի վե­րաբե­րեալ։

Փրո­ֆէսոր Խա­չատուր Ստե­փանեանը խօ­սեց այն մա­սին, որ կրթա­կան հա­մակար­գում ցե­ղաս­պա­նու­թեան խնդրին հա­մապա­տաս­խան ու­շադրու­թիւն չի դարձւում։ Առան­ձին կու­սակցու­թեան նա­խաձեռ­նութեամբ հնա­րաւոր չի սե­րունդնե­րի մէջ պա­հան­ջա­տիրու­թիւն դաս­տիարա­կել։ Կա­րող է վա­ղը Սեվ­րեան Հա­յաս­տա­նը մեզ մա­տու­ցեն եւ մենք պատ­րաստ չլի­նենք որ­պէս հա­սարա­կու­թիւն։

ԵՊՀ-ի սփիւռքա­գիտու­թեան ամ­բիոնի վա­րիչ, փրո­ֆէսոր Ար­ման Եղիազա­րեանը՝ անդրա­դառ­նա­լով մի­ջազ­գա­յին ճա­նաչ­մա­նը յի­շատա­կեց մի փաստ. տա­րիներ առաջ Հիւ­սի­սային Իրա­քում տե­ղի էր ու­նե­նում եզ­դի­ների ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը եւ Հա­յաս­տա­նի եզ­դի­ները խնդրում էին, որ ԱԺ-ի պատ­գա­մաւոր­նե­րը հան­դէս գան յայ­տա­րարու­թեամբ եւ դա­տապար­տեն եզ­դի­ների ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը, իսկ պատ­գա­մաւոր­նե­րը ամէն կերպ խու­սա­փեցին հան­դէս գալ յայ­տա­րարու­թեամբ։ Այս դէպ­քը փաս­տում է, որ ամէն եր­կիր հա­շուի է նստում սե­փական քա­ղաքա­կան շա­հերի հետ։ Ար­ման Եղիազա­րեանը հե­տաքրքրա­կան դի­տար­կում արեց, կա­պուած Պա­րակ Օպա­մայի (ԱՄՆ-ի 44-րդ նա­խագահ, 2009 թո­ւակա­նի Յու­նո­ւարի 20-ից մին­չեւ 2017 թո­ւակա­նի Յու­նո­ւարի 20-ը) Ապ­րիլ քսան­չորսեան ու­ղերձնե­րի վե­րաբե­րեալ։ Սո­վորա­բար, երբ որե­ւէ պե­տու­թիւն ճա­նաչում է հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը, ապա դա անում է այնպէս, որ իրենց ու­ղերձում նշո­ւած է լի­նում միայն ցե­ղաս­պա­նու­թեան իրո­ղու­թեան մա­սին, ըստ որում առանց «ցե­ղաս­պա­նու­թիւն» բա­ռը օգ­տա­գոր­ծե­լու եւ յստա­կօրէն նշո­ւած չի լի­նում տա­րած­քը, ցե­ղաս­պա­նու­թիւն իրա­գոր­ծո­ղը եւ դա­տապարտման ձե­ւը, ուստի դա ցա­ւակ­ցութեան բնոյ­թի մի յայ­տա­րարու­թիւն է լի­նում, իսկ Պա­րակ Օպա­մայի յայ­տա­րարու­թիւննե­րում հե­տաքրքիր էվոլ­յուցիայ էր նկատ­ւում. նա ցե­ղաս­պա­նու­թեան կոն­վենցիայից եր­կու կէտ էր մէջ­բե­րում՝ ազ­գա­յին խմբի սպա­նու­թիւնը եւ մա­հուան ճամ­բարներ քշե­լը։ Իր նա­խավեր­ջին յայ­տա­րարու­թեան մէջ Օպա­ման նշեց շատ կա­րեւոր կէտ, որը ցոյց էր տա­լիս տա­րածք, այ­սինքն Օս­մա­նեան կայսրու­թեան ի վեր­ջոյ տե­ղի է ու­նե­նում հա­յերի կո­տորած նրանց հին հայ­րե­նիքում։ Ցա­ւօք սրտի դա չօգ­տա­գոր­ծո­ւեց մեր դի­ւանա­գէտ­նե­րի կող­մից։ Մենք նաեւ դէմ եղանք Մեծ եղեռն ար­տա­յայ­տութեանը, որը հա­յերի մօտ նոյ­նա­նում է ցե­ղաս­պա­նու­թեան եզ­րոյթի հետ։ Ինչ վե­րաբեր­ւում է Թուրքիայի կող­մից ճա­նաչ­մա­նը, ապա Թուրքիան չի ճա­նաչել եւ չի ճա­նաչե­լու ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը, այլ փոր­ձե­լու է դաշ­նա­կից­ներ գտնել Հա­յաս­տա­նում եւ փաս­տօ­րէն գտել է...։

Կոն­ֆե­րան­սը եզ­րա­փակեց ԳԱԱ-ի պատ­մութեան ինստի­տու­տի աւագ գի­տաշ­խա­տող Գա­յանէ Մա­խոյեանը. «Պատ­մութիւ­նը կրկնւում է, կրկնո­ւելու է այնքան ժա­մանակ, մին­չեւ մենք չփո­խենք հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան լուծման մո­տելը, ալ­գո­րիթ­մը։ Ամ­բողջ հայ դա­տի ըն­թացքը բա­ցատրւում է եր­կու բա­ռով՝ մենք ճնշման մի­ջոց ենք, յե­տոյ ման­րադրամ։ Ամէն կրկնե­լուց յե­տոյ Հա­յաս­տա­նը միայն փոք­րա­նում է, եւ կա­րող է միւս կրկնու­թեան հա­մար այ­լեւս Հա­յաս­տան չմնայ...»։

(Շա­րու­նա­կու­թիւն Գ եւ վերջ)