«Կէս գիշերուան բուրումնահեղց վարդերով..., պիտի հիւսեմ մանեակ մը նուրբ»։ Նուրբ են Միսաք Մեծարենցի իղձերն ու գրական պատկերները։ Նոյնքան նուրբ են անոր ընտրած բառերը, ինչպէս «մանեակ» գոյականը։ Յարգելի ընթերցող, այսօր զրուցենք «մանեակ» բառի մասին ու տեսնենք, թէ ան ինչպէ՛ս Բիւզանդիոն. բլուրներէն դուրս եկաւ ու զարդարեց հայոց մայրենիի սպիտակաթոյր պարանոցը։
Հին է «մանեակ» բառը հայկական գրական լեզուի մէջ, ու մեր լեզուն այն հպարտութեամբ կը կրէ Ոսկեդարէն ի վեր, սակայն, աւելի հին է բանահիւսութեան մէջ գրաւած տեղը։ Ահա անոր հէքիաթային նախապատմութիւնը... Արա Գեղեցիկին խելակորոյս սիրահարած Շամիրամը երբ կը պատրաստուէր հանդիպիլ թագաւորին, կապեց վարդագոյն մարգարիտներու եօթը շարքէ բաղկացած մանեակը։ -Ըստ հին հաւատքի, մանեակները ունէին կախարդական ոյժ։- Շամիրամը երբ նկատեց, թէ Արան մահացեր է մարտի դաշտի վրայ, Վանայ լիճի մօտ վիզէն հանեց իր մոգական մանեակը ու նետեց ջուրերու մէջ։ Այդ ժամանակներէն տարածուեցաւ «Ուլունք Շամիրամայ ի ծով» արտայայտութիւնը։ Յիշենք նաեւ, թէ Հայաստանի մէջ թանկարժէք մանեակներ պատրաստող կեդրոններ էին Վանը, Կարինը, Արծկէն եւ Մուշը։
Շամիրամի եօթնաշար մանեակի չափ առասպելական պատմութիւն ունի նաեւ «մանեակ» բառը։ Ան նուէրն է քաղաքներու թագուհի Բիւզանդիոնին, որ ամէն օր իրիկնամուտին կը սիրէր պճնուիլ Պոսֆորի ու Ոսկեղջիւրի ոսկեփայլ ջուրերու մանեակով։ Ան կու գայ «մանիակիս» (ոսկի վզնոց) բառէն։ Չունի բազմանդամ ընտանիք, հազիւ քանի մը բարդ բառ. մանեկաձեւ, մանեկաւոր, քառամանեակ, օղամանեակ։ Հայն ալ սիրեց իր երկիրը եւ յուշարձանները մանեակով զարդարուած տեսնել։ Այդ միտքով է գրուած Ղեւոնդ Ալիշանի «Սիսական» գիրքը, ուր կը նկարագրուի Սեւանայ լիճը ու զայն եզերող դալարազգեստ լեռները։ Հակառակ անոր, որ գրաբար է բնագիրը, բայց դեռ ժամանակակից ընթերցողի համար պատկերալից է ու սիրելի. «Ի հալել ձեանց՝ դալարազգեստ լինին..., իբրեւ կանաչագեղ մանեակ մի մեծաբոլոր պատելով զկապուտակ ծովակաւն»։ Եւ ահա Նորավանքի Ս. Կարապետ եկեղեցին, ըստ ճամբորդական յուշագրութեան մը. «Չորս որմնասիւների վրայ բոլորում են կիսաբոլոր կամարներ, կրելով մի մանեակ, որի վրայ երբեմն բարձրացել է ութանկիւնի, մօտ 3,5 մետր տրամագիծ ունեցող գմբէթը»։
Արքայավայել է մանեակը եւ «մանեակ» բառը։ Փաստը այն է, թէ վիպագիր, քննադատ եւ բժիշկ Քաջբերունին (Գաբրիէլ Տէր-Յովհաննիսեան) այսպէս կը նկարագրէ Սիւնիքի իշխան Տարսայիճ Օրբելեանին նուիրուած յուշաքարի փորագիր պատկերը. «Զննողի աջ կողմից նստած այր մարդը հագած է երկայն շորեր եւ փեշերի տակից երեւում են ոտերի միայն թաթերը. նորա բաց գլուխը շրջապատած է լուսեղէն ճառագայթներով եւ մանեակը զարդարում է նրա պարանոցը»։
Պճնասէր է «մանեակ» բառը։ Փա՞ստը անոր... Կարդացէք Աստուածաշունչը։ Պիտի տեսնէք, թէ հոն ութը անգամ գործածուեր է «մանեակ ոսկի» արտայայտութիւնը, ինչպէս Առակաց գիրքի մէջ. «Պսակ շնորհաց ընկալցի գլուխն եւ մանեակ ոսկի պարանոցն»։ Գրիգոր Նարեկացին «Տաղ քաղցրիկ» ստեղծագործութեան մէջ բառին տուաւ ինքնատիպ շունչ. «Աչք իւր աղաւնոյ, թեւ լայն կարմիր մանեակ ոսկւոյ»։ Նարեկացին մեզի աւանդեց նաեւ հետեւեալ տողիկը. «Ո՛վ քառեակ մանեկաւ նշուլափայլ մաքուր ուլանցն յեռմամբ»։ 1357 թուականին Ստեփանոս անուն գրիչ մը, իր յիշատակարանի մէջ կը բացատրէ, թէ գրչութեան մեծ արուեստը, ըստ նոյն հեղինակի՝ «մեր ազգիս հպարտութիւնը», անհասու մարդու ձեռքը կը դառնայ իշու վիզէն կախուած մանեակ. «Զի որպէս մարգարիտ ի քիթս խոզի եւ մանեակ ոսկի ի պարանոց իշոյ, այնպէս է սա ի ձեռն անիմաստ եւ անմիտ առնն»։
Ըստ Հայկազեան նոր բառգիրքի՝ «Բոլորաձեւ զարդ արկեալ զպարանոցաւն որպէս օղ կամ անուր կամ շղթայ ոսկի» է մանեակը։ Բառը ունի երկու շատ հազուագիւտ իմաստ եւս։ Առաջինը «նաւահանգիստ» է, հաւանաբար մանեակի նմանութեամբ։ Իսկ երկրորդ գործածութիւնը մնացեր է 19-րդ դարու հանրագիտարաններու մէջ. «Մանեակ Երեւակի» արտայայտութիւնն է ան, ուր բառը կը նշանակէ «լուսեղէն գօտի»։ Փայլ ու պերճանք կը սիրէ «մանեակ» բառը, հետեւաբար, ինչո՞ւ զարմանալ, երբ հայկական արձակի մէջ հանդիպինք սրտագրաւ պատկերներու. «Ադամանդազարդ մանեակ», «Ադամանդեայ մանեակ»։ Իսկ Յակոբ Օշականի գրիչին կը պարտինք «Ցանկագրգիռ մանեակ» արտայայտութիւնը։
Դուք չկարծէք, թէ մակեակը ոսկի կամ արծաթ է ու անոր վրայ ադամանդներ են միայն։ Հայր Ղեւոնդ Ալիշանը «Յուշիկք հայրենեաց հայոց» աշխատասիրութեան մէջ նկարագրեց իշխան Վահան Գողթնացիի նահատակութիւնը՝ կուրացած դահճապետի մը ձեռքով, անհաւատ խալիֆայի հրամանով։ Սրտաճմլիկ այդ պատմութեան մէջ մանեակ էր հայրենանուէր երիտասարդի արիւնը. «Դահճապետն..., ծայրէ ի ծայր սուրը փայլեցնելով եւ դարձնելով՝ իջուց քսեց սահեցուց ծոծրակին վրայ..., եւ ահա ծարուած երկաթոյն շրթունքն կարմրցեր էին իր քանի մը կաթիլ արեամբն, եւ ուրիշ կաթիլներ այլ վզին վրայ մանեակ մը կու ձեւացնէին»։ Սուգի այդ պատկերը մնաց հայու յիշողութեան մէջ, ապա դարձաւ «Ատանայի ողբըէ երգի խօսք. «Ալ մի տար լոյսդ, պայծառ արեգակ / Լոյսիդ շուրջ կապէ դու սուգի մանեակ»։ Գարեգին Սրուանձտեանցը «Շուշան Շաւարշանայ» գիրքի մէջ խնդրեց, որ հայ կոյսեր վառ պահեն Վարդանի եւ անոր նահատակութեան յիշատակը. «Իրենց կուսական ճակտին պսակ, իրենց գեղեցիկ պարանոցին մանեակ՝ թող փոխանակ շուշանի՝ Հայոց քաջաց փշրուած ոսկորներ հիւսեն»։ Իսկ Խրիմեան Հայրիկը «Մարգարիտ արքայութեան երկնից» երկը հայ ընթերցողին նուիրեց «իբրեւ փոքրիկ մանեակ», ու թելադրեց. «այս մանեակ ձեր պարանոցէն կախէք»։
Բայց, լաւ օրերուն, երբ հարսնիք էր հայկական լեռներու վրայ, «մանեակ» բառը զարդարեց հայուհիի պարանոցը։ Ազգագրագէտ Լալաեանցը նկարագրեց հայկական հարսանեկան աւանդութիւն մը. «Դարալագեազի գաղթած հայ գիւղերում, Սէս, Կորադիզ, Խաչքար եւ այլն, տղայի հայրը իւր քաւորով եւ բարեկամներով գնում են աղջկայ հօր տունը՝ տանելով ոսկի կամ մանեակ»։ Այնուհետեւ, հայկական երգի ու տաղի մէջ մանեակը դարձաւ սիրոյ նշան։ Ահա միջնադարեան երգ մը, ուր մանեակը եւ գեղեցկուհին նոյնացեր են. «Ո՛վ գեղցիկ եւ նազելի / Եւ ոսկէհատ յոյժ ցանկալի, / Իմ գեղեցիկ, քաղցր աղաւնի, / Թեւլան կարմիր, մանեակ ոսկի»։ Յովսէփ Ճանիկեանի «Հնութիւնք Ակնայ» գիրքի մէջ հնչեց Ակն քաղաքի հնագոյն երգերէն մէկը. «Աղջիկ, քու անունտ է Շուշան, / Եկո՛ւր երթանք ի ս. Նշան, / Մաննկես տամ քեզ ի նշան, / Աղուոր, նանօ՜յ, նանօ՜յ, նանօ՜յ»։ Խորէն արք. Գալֆայեանը իր քրոջ նուիրած «Վարդէնիքէ ժողոուածուի «Քոյր իմ» բանաստեղծութեան մէջ ըսաւ. «Զփունջ վարդիցդ յեռեալ ի փունջ՝ / Եւ հիւսեցի յոլոր մանեակ, / Եւ առաքեմ քեզ ի պսակ / Վարդունս՝ ուր դեռ բուրէ քո շունչ»։ Դանիէլ Վարուժանը այդ բառը յարմար գտաւ ցանկագրգիռ հարճ Նազենիկը նկարագրելու համար. «Վիզէն վար մինչեւ ծայրն ստինքներուն սեւապտուկ / Կը բոլորուի վառ մանեակ մը լոյսերով յեղեղուկ»։ Նիկողոս Սարաֆեանն ալ գործածեց Վարուժանի այդ գրական պատկերը, երբ «Սասունցի Դաւիթ» քերթուածի մէջ նկարագրեց պարուհի մը. «Մանեակն իր սաթ կ՚ալեկոծուէր տաք ծոցին վրայ»։ Եղիա Տէրմիրճիպաշեանը եւ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանը ստեղծեցին գրական գեղեցկուհիներ, որոնց պարանոցը մանեակով դարձեր էր թիւդիչ. «Հահկաձեւ պարանոցն, ուր մարգարտայեռ մանեակ մը կը գալարի, ռնգնավար կը գգուեն արձանատիպ մարմինն», «Մինչեւ անցեալ, ե՛կ, ո՜ կուսիկ, շուշանափայլ քո զուլանէդ / Կախեմ մանեակ զտաղս իմ զայս՝ ընդելուզեալ յայն մի արտօսր»։ Քնարական այդ հիացումներու ամենէն նուրբը գրեց Միսաք Մեծարենցը։ Տղան շիկնած, ծաղիկներու մանեակ մը փափաքեցաւ նուիրել իր սիրածին, հիւսեց «Իղձեր» քերթուածը.
Կէս գիշերուան բուրումնահեղց վարդերով,
Որոնք գինով ցօղ ու շաղի կը սպասեն,
Պիտի հիւսեմ մանեակ մը նուրբ,
Շուրջն սպիտակ պարանոցիդ։
Հայկական գրատպութեան մէջ լոկ երէք անգամ գիրքի խորագիր դարձաւ «մանեակ» բառը. «Մարգարտէ մանեակ», Թիֆլիզ, 1903, «Թագուհւոյն մանեակը», Կ. Պոլիս, 1887, «Յոպոպ թռչունին ոսկիէ մանեակը», Պուքրէշ, 1935։ Այդ երեք գիրքերն ալ օտար գրականութեան թարգմանութիւններ են, ինչպէս օտարամուտ է «մանեակ» բառը։ Նոյնքան հազուադէպ է անոր գործածութիւնը հայկական մամուլի մէջ. «Սուրբ Թադէի ուխտագնացութիւններու 60-րդ օղակը հաւատքի ամուր մանեակը ամրացուց համայն հայութեան վիզին»։
Այժմ մէջբերենք երկու մեղեդի, որոնք կը պարուրեն հայկական երգարուեստը, որպէս ընտիր մանեակ։ «Մտնենք Սասուն» երգը հայրենի աշխարհի գովասանքն է.
Հայոց սարեր շող է պատել,
Դաշտերը կանաչ մանեակ...
Անցնինք Սասուն մտնինք Վան...
Դաշտերը կանաչ մանեակ։
Իսկ «Պաշտելի մանեակ»ը, սիրերգ է՝ նուիրուած անծանօթ գեղեցկուհիի մը.
«Գարնան մէկ օր ելայ Մեղրի գետափը,
Տեսայ մի չքնաղ կոյս, ախ կորաւ անյոյս,
Սիրտս տարաւ իւր հետ՝ ինձ թողեց մենակ,
Որտեղ գտնեմ ես նրան պաշտելի մանեակ»։
