ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

Լեւոն Ներսիսեանը հայ իրականութեան մէջ

dzovinarlok@gmail.com

Հոկտեմբերի 27-ին ես ցնցում ապ­­­րե­­­­­­­ցի։ Յու­­­նա­­­­­­­րէն նման ցնցու­­­մին ասում են կա­­­թար­­­սիս. Հին Յու­­­նաստա­­­նում մար­­­դիկ դի­­­տում էին ող­­­բերգու­­­թիւններ, որ­­­պէսզի ցնցո­­­ւեն եւ այսպի­­­սով մաք­­­րա­­­­­­­գոր­­­ծեն հո­­­գինե­­­րը։ Չգի­­­տեմ, ինչպի­­­սին ես կը լի­­­նէի, եթէ 16 տա­­­րեկա­­­նում՝ ըն­­­դունո­­­ւելով հա­­­մալ­­­սա­­­­­­­րանի բա­­­նասի­­­րական ֆա­­­կուլտետ, չհան­­­դի­­­­­­­պէի մի դա­­­սախօ­­­սի, որի նմա­­­նը չկայ։ Մենք, բա­­­նասէր­­­ներս, կար­­­դալ էինք սի­­­րում, աւե­­­լի ճիշդ ըն­­­թերցել։ Մար­­­դու ամե­­­նակեն­­­սա­­­­­­­կան պա­­­հան­­­ջը ճշմար­­­տութիւնն իմա­­­նալն է, բայց 70-ական­­­նե­­­­­­­րին Սո­­­վետա­­­կան Միու­­­թիւնում չկար ու­­­րիշ ճշմար­­­տութիւն բա­­­ցի գե­­­ղարո­­­ւես­­­տա­­­­­­­կան ճշմար­­­տութիւ­­­նից։ Մենք գրքե­­­րով էինք ապ­­­րում, քան­­­զի միայն գրքե­­­րը չէին ստում։ Ռու­­­սա­­­­­­­կան բա­­­նասի­­­րական մենք եկանք ռուս գրա­­­կանու­­­թիւնից եւ առա­­­ջին մեծ ցնցու­­­մը ապ­­­րե­­­­­­­ցինք ան­­­թիկ գրա­­­կանու­­­թեան դա­­­սերին. Հո­­­մերոս, Էս­­­քի­­­­­­­լես, Եւ­­­րի­­­­­­­պիդես, Վիր­­­գի­­­­­­­լիոս...Ես ապ­­­շած շնչում էի հա­­­մակուրսե­­­ցի ըն­­­կե­­­­­­­րու­­­հուս ական­­­ջին. «Այս հե­­­ղինակ­­­նե­­­­­­­րը չէին կար­­­դա­­­­­­­ցել Թոլստոյ, Չե­­­խով եւ Հե­­­մին­­­գո­­­­­­­ւէյ եւ այսքան իմաս­­­տուն էին եղել…»

Լսա­­­րանը, որ­­­տեղ ըն­­­թա­­­­­­­նում էին առա­­­ջին կուրսի դա­­­սերը, երեք­­­յարկա­­­նի հա­­­սակ ու­­­նէր, եւ նստա­­­րան­­­նե­­­­­­­րը զե­­­տեղուած էին ամ­­­փի­­­­­­­թատ­­­րո­­­­­­­նով։ Դա­­­սախօ­­­սի ամ­­­բիոնն այսպի­­­սով գտնւում էր ներ­­­քե­­­­­­­ւում։ Սո­­­վորա­­­բար դա­­­սախօ­­­սը դնում էր ակ­­­նոցնե­­­րը եւ սկսում էր հե­­­տեւել իր գրա­­­ռումնե­­­րին, սա­­­կայն այդպի­­­սին չէր Լե­­­ւոն Ներ­­­սի­­­­­­­սեանը։ Ինչպէս ար­­­դէն ասա­­­ցի, նրա նմա­­­նը չկար, եւ հի­­­մա, երբ ես պատ­­­մում եմ նրա մա­­­սին, առ­­­հա­­­­­­­սարակ չկայ մէ­­­կը հա­­­մաշ­­­խարհա­­­յին պատ­­­մութեան մէջ, որի հետ հնա­­­րաւոր կը լի­­­նէր նրան հա­­­մեմա­­­տել։

Հոկ­­­տեմբե­­­րի 27- ին Լե­­­ւոն Ներ­­­սի­­­­­­­սեանի յի­­­շատա­­­կի օրը «1931-1999» Կի­­­նոյի Տան Փոքր դահ­­­լի­­­­­­­ճում Արա­­­յիկ Մա­­­նու­­­կեանը ցու­­­ցադրեց «Ես խա­­­րիսխ եմ» ֆիլ­­­մը, որ­­­տեղ բա­­­նաս­­­տեղծ Յա­­­կոբ Մով­­­սէսն ասաց հե­­­տեւեալը.

«Հա­­­մաշ­­­խարհա­­­յին իրա­­­կանու­­­թիւնը լե­­­ցուն է կեր­­­պարնե­­­րով, գրքե­­­րով, պոէմ­­­նե­­­­­­­րով, երաժշտու­­­թեամբ, բայց սկսած յու­­­նա­­­­­­­կան մի­­­ջավայ­­­րից մին­­­չեւ այ­­­սօր ամե­­­նահ­­­րա­­­­­­­տապ խնդի­­­րը մնում է մարդ գտնե­­­լու խնդի­­­րը։ Ինձ հան­­­դի­­­­­­­պած ամե­­­նամեծ հո­­­գին էր Ներ­­­սի­­­­­­­սեանը…»

Լե­­­ւոն Ներ­­­սի­­­­­­­սեանը եր­­­բեք չէր կանգնում դա­­­սախօ­­­սական ամ­­­բիոնի առ­­­ջեւ. նա քայ­­­լում էր եւ այդ քայ­­­լե­­­­­­­լու պա­­­հին էին ծնւում եւ իս­­­կոյն առ­­­կայծում նրա մտքե­­­րը՝ դրանք քա­­­րացած եւ կարծրա­­­ցած կլի­­­շէներ չէին։ Ստի­­­պուած եմ ասել, որ նա ճար­­­տա­­­­­­­սանու­­­թեան հան­­­ճար էր, այ­­­սինքն նրա խօս­­­քը ձե­­­ւաւո­­­րում էր ոչ միայն միտ­­­քը, այլ նաեւ ձայ­­­նը, ձայ­­­նի հնչե­­­րան­­­գը եւ...սա ար­­­դէն միս­­­թի­­­­­­­կա է. երբ փոր­­­ձում էինք գրի առ­­­նել նրա դա­­­սախօ­­­սու­­­թիւնը, ապա չէր ստաց­­­ւում, առանց նրա ֆի­­­զիկա­­­կան ար­­­տա­­­­­­­յայտման մի­­­ջոց­­­նե­­­­­­­րի այն կորցնում էր իր իմաս­­­տը։ Գաղտնի­­­քը իր մէջ էր։ Իր ան­­­ձի շուրջ։ Ուստի նրանք, ով­­­քեր չեն տե­­­սել եւ չեն շփո­­­ւել եր­­­բե­­­­­­­ւէ Լե­­­ւոն Ներ­­­սի­­­­­­­սեանի հետ, չեն տի­­­րապե­­­տում այն եր­­­ջանկութեանը, որին տի­­­րացան նրա հետ շփո­­ւող­­­նե­­­­­­­րը, իսկ եր­­­ջանկու­­­թիւնը դա այն է, ինչ մնում է, երբ եր­­­ջանկու­­­թեան պատ­­­ճա­­­­­­­ռը ար­­­դէն չկայ։

Լե­­­ւոն Ներ­­­սի­­­­­­­սեանը ծնո­­­ւել էր 1931-ին, եւ կա­­­րելի է մտա­­­ծել, որ դա սո­­­վետա­­­կան ժա­­­մանա­­­կաշրջան էր, սա­­­կայն 30-ական­­­նե­­­­­­­րը դե­­­ռեւս աւե­­­լի մօտ էին նա­­­խայե­­­ղափո­­­խական շրջա­­­նին «այ­­­սինքն 1917-ից առաջ», քան բուն սո­­­վետա­­­կան, ուստի նրա ազ­­­նո­­­­­­­ւակա­­­նու­­­թիւնը դուրս էր մեր սո­­­վետա­­­կան իրա­­­կանու­­­թիւնից։ Զուր չի Յա­­­կոբ Մով­­­սէ­­­­­­­սը շեշ­­­տում, որ Լե­­­ւոն Ներ­­­սի­­­­­­­սեանը իր կեան­­­քում տե­­­սած ամե­­­նաազ­­­նո­­­­­­­ւական մարդն էր.

«Ես շատ մար­­­դիկ գի­­­տեմ, որոնք գի­­­տելիք­­­նե­­­­­­­րի անսպառ պա­­­շար են. ոչ ոք իր գի­­­տելիք­­­նե­­­­­­­րը այնպէս չէր նե­­­րածել իր մէջ եւ դարձրել կեն­­­ցաղ, ինչպէս Լե­­­ւոն Ներ­­­սի­­­­­­­սեանը։ Լի­­­նելով յա­­­խուռն անձնա­­­ւորու­­­թիւն, նա ոչ մի ցածր արարք իրեն չէր թոյլ տո­­­ւել։ Ինչպէ՞ս էր կա­­­րողում իր բո­­­հեմիկ կեն­­­ցա­­­­­­­ղի մէջ մնալ ազ­­­նո­­­­­­­ւական։ Իսկ այդ տա­­­րինե­­­րի մեր իրա­­­կանու­­­թիւնը լե­­­ցուած էր եւ ցածր ապ­­­րումնե­­­րով, եւ ստոր մարդկան­­­ցով, եւ ստոր յա­­­րաբե­­­րու­­­թիւննե­­­րով։ Լե­­­ւոն Ներ­­­սի­­­­­­­սեանի նման ազ­­­նո­­­­­­­ւական մարդ ես չեմ իմա­­­ցել։ Ըստ երե­­­ւոյ­­­թի դա գա­­­լիս էր նրա հո­­­րից, եթէ մենք յի­­­շենք Հրա­­­չեայ Ներ­­­սի­­­­­­­սեանի դէմ­­­քը, դէմ­­­քի ազ­­­նո­­­­­­­ւակա­­­նու­­­թիւնը ոչ թէ դա­­­սային, այլ ներ­­­քին իմաս­­­տով»։

Այո, նրա հայ­­­րը՝ Հրա­­­չեայ Ներ­­­սի­­­­­­­սեանը «1895-1961» կի­­­նոյի եւ թատ­­­րո­­­­­­­նի մե­­­ծագոյն դե­­­րասան էր, որը ծնունդով Նի­­­կոմե­­­դիայից էր։ 1922-ին Հրա­­­չեա Ներ­­­սի­­­­­­­սեանն ու պոլ­­­սե­­­­­­­ցի Վահ­­­րամ Փա­­­փազեանը մեկ­­­նե­­­­­­­ցին Երե­­­ւան եւ հա­­­յաս­­­տանցի­­­ները բախտ ու­­­նե­­­­­­­ցան հա­­­սակ առ­­­նել եւ դաս­­­տիարա­­­կուել նրանց մարմնա­­­ւորած կեր­­­պարնե­­­րի, նրանց թա­­­տերա­­­կան արո­­­ւես­­­տի ներ­­­քոյ։ Սա­­­կայն Լե­­­ւոն Ներ­­­սի­­­­­­­սեանը ին­­­քը իրե­­­նից ներ­­­կա­­­­­­­յաց­­­նում էր կեր­­­պար հայ իրա­­­կանու­­­թեան մէջ։ Կրկին պի­­­տի դառ­­­նամ Յա­­­կոբ Մով­­­սէ­­­­­­­սին.

«Հայ իրա­­­կանու­­­թեան մէջ շատ կեր­­­պարներ կան, որոնք ար­­­տա­­­­­­­յայ­­­տո­­­­­­­ւած են եւ գրա­­­կանու­­­թեան մէջ եւ մենք նրանց տե­­­սել ենք կեան­­­քում՝ շփո­­­ւել ենք, հա­­­ղոր­­­դակցո­­­ւել ենք հե­­­տերը, բայց մեր իրա­­­կանու­­­թեան մէջ ան­­­հա­­­­­­­տի կեր­­­պար քիչ գո­­­յու­­­թիւն ու­­­նի։ Ան­­­հատ ասե­­­լով եւ ի նկա­­­տի չու­­­նեմ այ­­­սօ­­­­­­­րուայ իմաս­­­տով ան­­­հատ, այլ այն իմաս­­­տով, ինչպէս աւե­­­տարան­­­նե­­­­­­­րում է օգ­­­տա­­­­­­­գործւում homo բա­­­ռը; Աշ­­­խարհի տի­­­րակալ­­­նե­­­­­­­րից մէ­­­կը՝ տես­­­նե­­­­­­­լով Քրիս­­­տո­­­­­­­սին, բա­­­ցական­­­չում է «Ահա մար­­­դը»…։ Ոչ ոք չի կա­­­րող Լե­­­ւոն Ներ­­­սի­­­­­­­սեանի կեր­­­պա­­­­­­­րը ամ­­­փո­­­­­­­փել եւ ներ­­­կա­­­­­­­յաց­­­նել մեզ։ Նրա կեր­­­պա­­­­­­­րը կա­­­պուած է բե­­­րանա­­­ցի մշա­­­կոյ­­­թի հետ, որը նաեւ սրբա­­­զան մշա­­­կոյթ է։ Ընդհան­­­րա­­­­­­­պէս շատ մեծ մար­­­դիկ են խօ­­­սում, չեն գրում։ Լե­­­ւոն Ներ­­­սի­­­­­­­սեանը բե­­­րանա­­­ցի մարդ էր, որով­­­հե­­­­­­­տեւ իր ապ­­­րե­­­­­­­լիքը գրից բարձր էր։ Այ­­­սօր հարցնում են, ին­­­չո՞ւ նա չէր գրում։ Գու­­­ցէ չէ՞ր կա­­­րող։ Չէր գրում, որով­­­հե­­­­­­­տեւ իր կեր­­­պա­­­­­­­րը գրի են­­­թա­­­­­­­կայ կեր­­­պար չէր։ Դա գրի մէջ չէր կա­­­րող տե­­­ղաւո­­­րուել, դա իրեն հա­­­մար բանտ էր։ Բե­­­րանա­­­ցի մար­­­դը շատ մեծ պա­­­տաս­­­խա­­­­­­­նատո­­­ւու­­­թիւն է կրում իր վրայ։ Գրա­­­ւոր մար­­­դը կա­­­րող է ուղղել, մշա­­­կել, բա­­­նաւոր մար­­­դը միան­­­գա­­­­­­­մեայ է, կրա­­­կի պէս; Բռնկո­­­ւեց, վա­­­ռուեց, վեր­­­ջա­­­­­­­ցաւ… Ես չեմ յի­­­շում մի դէպք, որ նա ու­­­նե­­­­­­­նար մի բռնկում, որը կրկնե­­­լի լի­­­նէր»։

Ֆիլ­­­մում Լե­­­ւոն Ներ­­­սի­­­­­­­սեանը, որին հե­­­ղինա­­­կը կո­­­չում է ազա­­­տու­­­թեան եւ ոգու յա­­­ւերժ աս­­­պետ, հե­­­տեւեալ միտքն է ար­­­տա­­­­­­­յայ­­­տում.

«Հո­­­գեւոր Հա­­­յաս­­­տա­­­­­­­նը մե­­­ռած է, եւ մե­­­ռած պէտք է լի­­­նի եր­­­կար տաս­­­նա­­­­­­­մեակ­­­ներ, այնքան ժա­­­մանակ, ինչքան Հա­­­յաս­­­տան գո­­­յու­­­թիւն չու­­­նի, իսկ Հա­­­յաս­­­տան հի­­­մա չկայ։ Հո­­­գեւոր Հա­­­յաս­­­տա­­­­­­­նը դա Եր­­­կիր Հա­­­յաս­­­տա­­­­­­­նի հո­­­գին է։ Եր­­­կիր Հա­­­յաս­­­տան հի­­­մա չկայ, եւ չի լի­­­նի եր­­­կար տաս­­­նա­­­­­­­մեակ­­­ներ, ինչպէս չի եղել եր­­­կար-եր­­­կար դա­­­րեր։ Եր­­­բեք չփոր­­­ձես գտնել հո­­­գեւոր Հա­­­յաս­­­տա­­­­­­­նը մին­­­չեւ չկայ Եր­­­կիր Հա­­­յաս­­­տա­­­­­­­նը…»։

Մեր այս ան­­­հե­­­­­­­թեթ ող­­­բերգա­­­կան ժա­­­մանա­­­կաշրջա­­­նում, երբ ամէն կող­­­մից հրա­­­ւիրում են խնջոյքնե­­­րի, մաղ­­­թում ու­­­րա­­­­­­­խու­­­թիւն, ժպիտ եւ զո­­­ւար­­­ճանք, ես իս­­­կա­­­­­­­կան ող­­­բերգու­­­թիւն եմ տեն­­­չում, այն ող­­­բերգու­­­թիւնը, որից հնա­­­րաւոր է ցնցուել եւ կա­­­թար­­­սիս ապ­­­րել։ Որը ես ապ­­­րե­­­­­­­ցի Հոկ­­­տեմբե­­­րի 27-ին՝ տե­­­սակ­­­ցե­­­­­­­լով մեր ժա­­­մանա­­­կի ամե­­­նահե­­­տաքրքիր մար­­­դուն։ Մար­­­դուն։