Երբ սոյն տարեթիւին բովանդակ հայաշխարհը լծուած է ամենայն հայոց բանաստեղծ Յովհաննէս Թումանեանի եւ հայ երգի արքայ Կոմիտաս վարդապետի ծննդեան 150 ամեակը նշելու, կարելի չէ անտեսել նոյն թուին ծնած գրչի շատ կարեւոր մշակ մը, որ իր ուրոյն դրոշմը դրած է հայ երգիծական գրականութեան վրայ։ Ստորեւ կը ներկայացնենք Սեւան Տէյիրմէնճեանի Երուանդ Օտեանի 150 ամեակի առթիւ գրած յօդուածը։
ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԷՆՃԵԱՆ
narekian2000@yahoo.com
«Մանկութիւն չունեցող մարդիկ» («Արաս» հրատարակչատուն 2016) անուն վէպին մէջ Անդրանիկ Ծառուկեան մանկութեան յուշերուն մէջ կը պատմէ շահեկան դրուակ մը։ Յետեղեռնեան շրջանին Հալէպի մէջ հիմնուած որբանոցի մէջ անհամբերութիւն կը տիրէ։ Որբանոցի ուսուցիչները աշակերտութիւնը տեղեկացուցած են, թէ երգիծաբան մը պիտի այցելէ, որ զուարճախօսութիւնով ծանօթ է։ Վերջապէս կը հասնի սպասուած օրը։ Որբանոցի անձնակազմը եւ աշակերտութիւնը խոր լռութեան մէջ կը հետեւին սրահ մտնող յիսունական տարիքներով բաւական յոգնած դէմքով անծանօթին։ Պատրաստ են ծիծաղելու, բայց խոր լռութիւնով կը սպասեն անոր ելոյթը։ Հիւրը հայեացքը կ՚ուղղէ պատանիներուն եւ շրթներէն կը թափին. «Ես ձեզ շատ կը սիրեմ իմ որբուկներ» բառերը։ Եւ յանկարծ կը սկսի արտասուել։ Տղաքը զարմանքի մատնուած են։ Ուսուցիչները, որ կանգնած են դահլիճի ամենաետեւի կարգերը, չեն կրնար զսպել իրենց արցունքները։ Քիչ անց կարծես վարակուած ըլլան, առանց գիտակցելու երեխեկն ալ կը սկսին արտասուել։ Լաց ու կոծը պատած է ամբողջ դահլիճը։ Այդ օրուայ յիշատակը եւ եկող հիւրը խորապէս տպաւորած են Ծառուկեանը։ Ան տարիներ անց հայոց գրականութեան դասագրքին մէջ կը հանդիպի Երուանդ Օտեանի լուսանկարին եւ իսկոյն կը յիշէ խնդացնելու համար որբանոց այցելած, բայց բոլորը լացուցած երգիծաբանը՝ Երուանդ Օտեանը։
Երուանդ Օտեան մեր գրականութեան մէջ միշտ կը յիշուի իր երգիծաբանութիւններով։ Մանաւանդ անոր ստեղծած «Ընկեր Բանչունի» («Արաս» հրատարակչատուն 2000) կերպարը քաղաքական եւ հասարակական կեանքի ծիծաղի առումով գլուխ գործոց մը կը համարուի։ Բայց ան նաեւ հայ գրականութեան մէջ իրաւապաշտութեան ռահվիրայ հանդիսացող «Արեւելք» թերթի շուրջ համախմբուած գրողներու փաղանգէն կարեւորագոյն սիւնակագիր եւ թարգմանիչ էր։
Ծնած էր ուղիղ 150 տարիներ առաջ, ճիշդ ալ այսօր, Սեպտեմբերի 19-ին։ «Հայոց Ազգային Սահմանադրութիւն»ի հեղինակ Գրիգոր Օտեան իր հօրեղբայրն էր։ Կարճ շրջան մը յաճախեց Սկիւտարի Պերպերեան վարժարանը։ Դպրոցական տարիներուն հրատարակեց ուսանողական «Վառարան» թերթը։ Ուսումը զարգացուց հօրենական տան մէջ յատուկ ուսուցիչներու միջոցաւ։
Իր առաջին գրութիւնները եւ թարգմանութիւնները լոյս տեսան 1887-ին «Արեւելք» եւ «Մանզումէ ի Էֆքար» թերթի էջերէն։ Արփիար Արփիարեանի հրաւէրով ստանձնեց «Արեւելք»ի փոխ խմբագրի պաշտօնը։ 1894-ին գրել սկսաւ «Հայրենիք» թերթին մէջ։ Ապա 1896-ին ստանձնեց «Արեւելք»ի խմբագրի պաշտօնը։ Պանք Օթոմանի դէպքէն ետք հեռացաւ Իսթանպուլէն եւ 12 տարիներ շարունակեց մնալ Անգլիայէն մինչեւ Հնդկաստան բազմաթիւ երկիրներ։
Սահմանադրութեան հրապարակումով վերադարձաւ Պոլիս։ 1915-ի Մայիսին ձերբակալուելով աքսորուեցաւ Տէր Զօրի անապատը, ուր հրաշքի բերմամբ ողջ մնաց։ 1918-ին վերադարձաւ Պոլիս եւ սկսաւ թերթօնի ձեւով «Ժամանակ»ի էջերուն վրայ հրատարակել ցեղասպանութեան վկայութիւնները «Անիծեալ Տարիներ» խորագրով։ Թուրք ազգային բանակին Պոլիս մտնելէն ետք բազմաթիւ մտաւորականներու կարգին Երուանդ Օտեան ալ 1922-ին քաղաքը լքեց ու անցաւ Պուքարեշտ։ Ապա տեղափոխուեցաւ Գահիրէ, ուր մահացաւ 1926-ին։
Երուանդ Օտեանի գրական ժառանգը ցրուած է աշխարհի զանազան երկիրներու բազմաթիւ թերթերուն։ Թերթօնի ձեւով հրատարակուած վէպերը ժամանակի ընթացքին հրատարակուեցան գիրքի ձեւով։ Բայց անոնց մէջ 1915-ի յաջորդող տարիները պատմող եւ իմ կարծիքով ամենաերկար եղող «Կանանչ Հովանոցով Կինը» տակաւին անտիպ կը մնայ, որպէս առանձին հատոր։ Քանի մը տարիներու ծաւալող պրպտումներու հետեւանք յաջողեցայ տարբեր գրադարաններէն յայտնաբերել թերթօնի պակսած էջերը։ Այս առթիւ կ՚ուզեմ նշել թէ «Արաս» հրատարակչատունը ստանձնած է այս հատորի հրատարակութիւնը։
«Տոմսակ» կոչեալ իր կարճ յօդուածները կարծես թէ ամբողջ կեանքի ընթացքին գրելով զբաղած երուանդ Օտեանի գրականութեան կարեւորագոյն տարրը կը կազմէ։ Տոմսակներու մէջ կը ցոլանայ քաղաքի ամենօրեայ անցուդարձը, կարեւոր վայրերը, դէմքերը եւ առհասարակ ընկերային կեանքը։ Մանաւանդ տոմսակները չոր ու ցամաք լրատուութենէ աւելի կը բնութագրեն նաեւ Օտեանի երգիծաբանի յատկութիւնը։
Յատկապէս ուշագրաւ են Օտեանի յետեղեռնեան յօդուածները։ Իր կեանքը արդէն մեծ արկածախնդրութիւն մըն է փորձուած Տէր Զօրի անապատով, կեանքը փրկելու համար ժամանակաւոր կրօնափոխութեամբ եւ այլ զանազան երեւոյթներով։ Ցեղասպանութենէ վերապրած Օտեան երկաթգծի միջոցաւ կը հասնի Պոլիս, կը մտնէ «Ժամանակ»ի խմբագրատուն եւ կը սկսի 3-4 տարիներ շարունակ պատմել իր եւ իր ժողովուրդի մարտիրոսանալու դրուակները «Անիծեալ Տարիներ» խորագրով։
Նոյնիսկ գրագիրներու ուշադրութենէն վրիպած այս թերթօնը 2004-ին Երեւանի մէջ հրատարակուեցաւ Գրիգոր Յակոբեանի կողմէ։
Անգլերէնի ալ թարգմանուած այս գիրքի թրքերէն թարգմանութիւնը եւս պիտի հրատարակուի «Արաս» հրատարակչատան կողմէ։
Օտեան, երբ լծուած էր այս երկարաշունչ թերթօնի գրառման, միաժամանակ կը շարունակէր գրել տոմսերը եւս։ Բայց անոնց բնոյթը հետզհետէ կը գերազանցէին Պոլսոյ կամ օսմանեան երկրի ամենօրեայ խնդիրները եւ կը ծաւալէին դէպի նորակազմ Հայաստանի Հանրապետութեան խնդիրներուն։ 21 Նոյեմբեր 1918-ին հրատարակած եւ ցեղասպանութենէ վերապրածներուն ուղղեալ «Ողջոյնի խօսք» համարուող յօդուածներուն մէջ յետեղեռնեան հասարակութեան վիճակը քննադատող միտքեր կան։ Անշուշտ որ, այս գրութիւններուն մէջ միշտ առկայ է երգիծանքը։ Օտեան կը գիտակցի այս նոր շրջանի յատկութիւններուն։ Արդարեւ «Ընկեր Բանչունի» շարքի վերջին բաժինն ալ կը գրէ այս շրջանին։
Սահմանադրութեան հաստատումէն ետք գրած կարգ մը գործերը թրքերէնով ալ հասած է ընթերցողին։ Բաւական երկար լուռ շրջանէն ետք Օտեանի գործերը անգամ մը եւս դրուած է թրքերէն ընթերցողի սեղանին։ «Արաս»ի մատենաշարէն «Ընկեր Բանչունի»ն, «Էվերեստ»ի մատենաշարէն «Ապտիւլհամիտ եւ Շերլոք Հոլսմ» եւ «Քոր Քիթապ» հրատարակչատան լոյս ընծայած «Հայկական Սփիւռք»ը ընթերցողի ուշադրութեան ապացոյցներ ըլլալով կը ներկայանան։
Երուանդ Օտեան մահացաւ մեն մինակ։ Զինք հիւանդանոց այցելող միակ բարեկամն էր Վահան Թէքէեան։ Ոմանք կանխահաս մահը կը վերագրեն ալկոհոլի հետ ունեցած սերտ բարեկամութեան։ Գրաշարեր վերջերս կը ստիպուէին օրուայ յօդուածը ստանալու համար մօտակայ կապելան այցելելու։ Այդ տեղը իրեն գրասենեակ եղած էր կարծես։ Բարեկամներ կը հարցնէին թէ ինչո՞ւ կը խմէ։ «Վիշտերս մոռնալ կ՚ուզեմ» կը պատասխանէր։ Երբ կը պնդէին ըսելով թէ «Օգուտ ունի՞», «Բոլորն ալ լաւ լողացող են» կ՚ըլլար պատասխանը։
