Բազմաստղանի երկինքը՝ «Կիլիկիա» առագաստանաւից

dzovinarlok@gmail.com

Ամա­ռուայ ար­ձա­կուրդնե­րին հա­յաս­տանցի­ները երե­ւի հանգստա­նում են բազ­մաստղա­նի հիւ­րա­նոց­նե­րում, իսկ ես մի գե­ղեցիկ Սե­ւանայ գի­շերով հաշ­ւում էի երկնքի աստղե­րը «Կի­լիկիա» նա­ւի տախ­տա­կամա­ծից…

13-րդ դա­րի առա­գաս­տա­նաւը կա­ռու­ցուեց 20-րդ դա­րում «Այաս» Ծո­վային Հե­տազօ­տու­թիւննե­րի Ակումբի ան­դամնե­րի կող­մից։ Այ­սինքն կա­ռու­ցուեց միջ­նա­դարեան առեւտրա­կան նա­ւի օրի­նակով։ Նա­ւը վա­րում է քա­մու ու­ժը։ Նա­ւար­կել այդ նա­ւով ար­տա­կարգ հա­ճոյք է։ Նա­ւը ստեղ­ծուեց 1988-2002 թթ. Մա­տենա­դարա­նում պահ­պա­նուած ձե­ռագ­րե­րի հի­ման վրայ։ Որո­շուեց նա­ւար­կել միջ­նա­դարեան հայ առեւտրա­կան­նե­րի ու­ղի­ներով, օգ­տա­գոր­ծե­լով նոյ­նիսկ այն ժա­մանա­կուայ սնունդը։ Նաւն անուանե­ցին «Կի­լիկիա», քան­զի մենք ու­նե­ցել ենք Կի­լիկեան թա­գաւո­րու­թիւն 1080-1375 թթ. այնպէս որ ծո­վագ­նա­ցու­թեանը հնուց տի­րապե­տել ենք։ Եւ կորցնե­լով ծո­վեր, իրենց պատ­մա­կան յի­շողու­թեան մէջ հա­յերը հա­ւատա­րիմ մնա­ցին ծո­վին եւ նա­ւատոր­մին, թէ չէ որ­տե­ղի՞ց 20-րդ դա­րում 10 հա­յազ­գի ծո­վակալ­ներ պի­տի ու­նե­նայինք։ Ահա թէ ինչ է գրում Խա­չատուր Դա­դաեանը «Հայ Վա­ճառա­կանի Արա­հետ­նե­րով» գրքի «Հա­յեր Եւ Ծո­վեր» գլխում.

«Կի­լիկիա՛… Վա­ղան­ցիկ ար­քա­յու­թիւն։ Յու­շե­րի քու­լայ։ Հայ­կա­կանու­թեան պայ­թիւն։ Հե­քիաթա­պատում։ Աւան­դոյթի գան­ձա­տուփ։ Մարդկա­յին մե­ղուա­րան։ Փի­լիսո­փայ ու ման­րանկա­րիչ։ Զի­նուոր ու թա­գաւոր։ Վա­ճառա­կան ու ար­հեստա­ւոր։ Քա­մու պոռթկում։ Կայ­մի ճռինչ։ Նա­ւի հո­գոց։ Ժա­մանա­կի հեւք։ Կի­լիկիա՛…

Երկրի սիր­տը, տնտե­սական մայ­րա­քաղա­քը Այասն էր՝ Սի­հան գե­տի բե­րանին, Ալեք­սանդրե­տի ծո­վածո­ցի ափին գտնուող հա­յոց միակ նա­ւահան­գիստը։ Այստեղ հա­յը յա­րաբեր­ւում էր օտար­նե­րի հետ, եւ նա­ւը կա­ռու­ցե­լը, ջուրն իջեց­նե­լը, նա­ւար­կե­լը, ծո­վագ­նա­ցու­թիւնը դարձրեց մաս­նա­գիտու­թիւն։ Եւ­րո­պացի­ների հա­մար Այասն Ասիայի բա­նալին էր։ Լա­տինե­րէն այն անուանում էին Aegea՝ յու­նա­րէն՝ Egea, ֆրան­սե­րէն՝ Egee, իտա­լացի նա­ւագ­նացնե­րը՝ Portus Ayacci…»

Այսպի­սով 700 տա­րի անց «Այաս» ակումբի տղա­ները Հա­յաս­տա­նում կա­ռու­ցե­ցին Այաս քա­ղաքի առա­գաս­տա­նաւե­րի կրկնօ­րինա­կը եւ կրկնա­վար­կե­ցին իրենց նախ­նի­ների ծո­վային ու­ղի­ներով։ «Կի­լիկիան» 2004-ի Յու­նի­սին ու­ղե­ւորուեց Վրաս­տա­նի Փո­թի նա­ւահանգստից, շրջեց 26 երկրներ, մտնե­լով 63 նա­ւահան­գիստներ եւ աւար­տեց իր շրջա­գայու­թիւնը 2006-ի Սեպ­տեմբե­րի 26-ին։

2004-ի Օգոս­տո­սին «Կի­լիկիա»ն մտաւ նաեւ Վոս­փո­րի ջրե­րը եւ նե­տեց իր խա­րիս­խը Գնա­լըի նա­ւակայ­քի մէջ։ Այդ մա­սին գրեց Հրանդ Տին­քը իր «Բե­ռը՝ պատ­մութիւն էր, եւ կա­րօտ…» յօ­դուա­ծում, որը լոյս տե­սաւ «Ակօս»-ում Օգոս­տո­սի 27-ին.

«…Եր­կու գի­շեր մնաց «Կիլ­կիա»-ն Գնա­լըի ափին։ Օր ցե­րեկով՝ առա­գաս­տա­նաւը մօ­տեցաւ քա­րափին որ­պէսզի ժո­ղովուրդը կա­րենայ աւե­լի հան­գիստ կեր­պով այ­ցե­լել։ Շի­տակը՝ Գնա­լըցի­ներն ալ իրենց ձեռ­քէն եկա­ծը ըրին եւ ոչինչ խնա­յեցին։ Նա­ւակազ­մին նա­խաճաշ տա­նող­ներ, ընթրի­քի հրա­ւիրող­ներ, ու­տեստե­ղէն կրող­ներ, նա­ւուն ջու­րի եւ կա­զի կա­րիքը դի­մագ­րա­ւող­ներ։ Այդ բո­լորը չբա­ւեցին՝ ճամ­բու պա­րէն ալ ապա­հովե­լու հա­մար անսպա­սելի կար­գադրու­թիւններ ըրին իրենց մի­ջեւ։

Թէեւ «Կիլ­կիա» Հա­յաս­տա­նի դրօ­շով ձեռ­նարկած այս ու­ղե­ւորու­թեան ըն­թացքին որե­ւէ առեւտրա­կան ապ­րանք չի փո­խադ­րեր, բայց իրա­կանու­թեան մէջ այս ան­գա­մուան բե­ռը շատ աւե­լի ծանր է։ Ան, բեռ­նա­ւորուած է ժո­ղովուրդի մը ծո­վերու հան­դէպ ու­նե­ցած մեծ կա­րօտով ու անոր պատ­մութեամբ։ Եւ այս բեռն է որ կը պար­պէ իւ­րա­քան­չիւր նա­ւահան­գիստի մէջ։

Հին ժա­մանակ­նե­րու տախ­տա­կով եւ պա­րան­նե­րով կա­ռու­ցուած, հին ժա­մանակ­նե­րու նախ­նա­կան գոր­ծիքնե­րու եւ դիւ­րութիւննե­րու գոր­ծա­ծու­թեամբ ստեղ­ծուած եւ ճամ­բան շա­րու­նա­կող այս պար­զուկ, սա­կայն խորհրդա­ւոր ու պատ­կա­ռելի առա­գաս­տա­նաւը երբ Գնա­լըէն խա­րիսխ կը վերցնէր ու կը հե­ռանար դէ­պի Աթէնք, ես ինքզինքս անոնց մի­ջեւ մոռ­ցած էի։

Եւ հա­ւանա­բար այդ պա­հուն մեր բո­լորին ալ մտքէն ան­ցա­ծը՝ Քէ­նէտիի սա իմաս­տա­լից խօս­քե­րուն հետ նոյ­նա­ցաւ.

-Ոմանք գո­յու­թիւն ու­նե­ցող բա­ներու կը նա­յին եւ կը հարցնեն, թէ՝ «Ին­չո՞ւ կայ»։ Ես՝ գո­յու­թիւն չու­նե­ցողը կ՚երե­ւակա­յեմ ու հարց կու տամ, թէ՝ «Ին­չո՞ւ չկայ»»։

Այսպէս կի­սուեց Հրան­դը իր տպա­ւորու­թիւննե­րով «Կի­լիկիա»ի յայտնու­թեան մա­սին։

Իսկ ես՝ տես­նե­լով այդ նա­ւը ար­դէն իր հանգստա­վայ­րում՝ Սե­ւանի մե­նակեաց ափին, երբ նա ար­դէն ի կա­տար ածեց իր պատ­մա­կան առա­քելու­թիւնը, մտա­ծեցի որ կա­ռու­ցուեց հա­յի այդ հրա­շալի­քը մեր պատ­մութեան ամե­նաող­բերգա­կան շրջա­նին, երբ մենք ապ­րե­ցինք երկրա­շարժ, պա­տերազմ եւ ձմեռ, որը տե­ւեց 6 պաղ ու մութ տա­րիներ… Զար­մա­նալի, զարմանահրաշ ազգ ենք, ով ի՛նչ ուզում է թող ասի…