Մտորումներ արուեստի եւ արուետագէտի շուրջ կամ Զարա Անտոնեանը եւ իր նորարարութիւնը

dzovinarlok@gmail.com

Յուլիսի 1-ը համարւում է ռեժիսորների օր։ Իրակա­նում իս­կա­կան ռե­ժիսո­րի հա­մար ամէն օրը իրենն է։ Նա ամէն օր է ծնւում եւ եթէ յան­կարծ ու­նե­նայ այն կար­ծի­քը, որ կա­յացել է որ­պէս ռե­ժիսոր, դա կը լի­նի նրա վախ­ճա­նը։ Յի­շում եմ հեր­թա­կան Շեքսփի­րեան թա­տերա­կան փա­ռատօ­նին հիւ­րընկա­լուել էր Ռո­բերթ Սթու­րուան իր հեր­թա­կան Շեքսփի­րեան ներ­կա­յաց­մամբ՝ «Յու­լիոս Կե­սար»։ Սա­կայն թատ­րո­նից դուրս նոյնպէս թատ­րոն է, այնպէս չէ՞։ Դէ հի­մա երե­ւակա­յէք Պա­րոնեանի անուան թատ­րո­նի ճե­մաս­րա­հը, որ­տեղ սպա­սում էինք, երբ դահ­լի­ճի դռնե­րը կը բա­ցուեն եւ հան­դի­սատե­սը ներս կը մտնի։ Հան­դի­սական­նե­րից շա­տերը թա­տերա­կան աշ­խարհից էին եւ շա­րու­նակ իրար ող­ջունում էին ու ող­ջա­գուրւում։ Նրանք ան­շուշտ պի­տի դի­տէին ո՛չ միայն հիացա­կան, այլ նաեւ քննա­դատա­կան աչ­քով, բայց սո­վորա­կան հան­դի­սատե­սը գոհ էր. նա գի­տէր, որ եկել է գլուխգոր­ծոց դի­տելու, նոյ­նիսկ եթէ դա լի­նի գլուխկոտ­րուկ։ Յան­կարծ մեզ հետ կանգնած ռե­ժիսոր Ար­մէն Մեհ­րա­բեանը կտրուկ շրջուեց եւ լքեց թատ­րո­նը։ Ոմանք խիստ զար­մա­ցան, բայց նրան ճա­նաչող­նե­րը հան­գիստ ըն­դունե­ցին նրա արար­քը։ Յե­տոյ նա ինձ զրոյ­ցում բա­ցատ­րեց, որ չդի­մացաւ հան­դի­սատե­սի քաղ­քե­նիական պատ­րաստա­կամու­թեանը՝ տես­նել ակնկալուե­լիք թուացեալ «գլուխգոր­ծոց»։

-Ե՞րբ էիք վեր­ջին ան­գամ տե­սել Սթու­րուայի ներ­կա­յացու­մը։

-Դա Բրեխ­տի «Կով­կա­սէ Կաւ­ճէ Շրջան»-ն էր։ Ես հա­ւանում էի ռե­ժիսո­րին, որը դեռ ապա­ցու­ցե­լու բան ու­նէր, բայց այ­սօր նա նուաճել է հան­դի­սատե­սին եւ այ­լեւս ասե­լիք չու­նի։

Այդպէս յա­ճախ է լի­նում, երբ կա­յացած արուես­տա­գէտը, որը անուն է ձեռք բե­րել, սկսում է աշ­խա­տել ար­դէն ոչ թէ յա­նուն արուես­տի, այլ յա­նուն այդ անուան։ Անու­նը պա­հելու հա­մար։ Չհիաս­թա­փեց­նե­լու հա­մար։

…..

Երե­ւանի Վեր­նի­սաժում աչքդ զար­նում են յատ­կա­պէս Արա­րատի պատ­կերնե­րը եւ նու­ռը։ «Ի՞նչ անենք, գնոր­դը նուռ ա ու­զում որ­պէս յու­շա­նուէր»,- ար­դա­րանում են Վեր­նի­սաժի վա­ճառող­նե­րը։ Մէկն էլ ինձ ասաց.

-Երե­ւակա­յէ՛ք, Մա­սիսի պատ­կե­րը վա­ճառե­լով մար­դիկ տուն են սար­քում։

Ես տխրե­ցի.

-Բայց արուես­տով տուն չեն սար­քում, նոյ­նիսկ տուն չեն պա­հում։

-Բա ի՞նչ են պա­հում։

-Արուես­տով արուեստ են պա­հում,-վճռե­ցի ես՝ քաջ գի­տակ­ցե­լով, որ Վեր­նի­սաժը ծա­ռայում է մաս­նա­ւորա­պէս տուն եւ ըն­տա­նիք պա­հելու հա­մար։

-Իսկ արուես­տա­գէտի ըն­տա­նիքը ո՞վ պի­տի պա­հի, - զար­մա­ցաւ զրու­ցա­կիցս։

-Մա­սիսը ըն­տա­նիք կա­րող է պա­հել, բայց իս­կա­կան արուես­տա­գէտին մե­կենաս­ներն են պա­հում։

…

Շեքսփի­րեան փա­ռատօ­նին, որ­տեղ ներ­կա­յացուեց Ռո­բեռթ Սթու­րուայի «Յու­լիոս Կե­սարը», ամե­նալաւ ներ­կա­յացու­մը այ­նուամե­նայ­նիւ մեր տիկ­նի­կային թատ­րո­նի դե­րասան եւ ռե­ժիսոր Զա­րա Ան­տո­նեանի «Լա­ւագոյ­նը Շեքսփի­րից» բե­մադ­րութիւնն էր։ Նա միշտ զար­մացնում է իր ներ­կա­յացումնե­րով։ Եւ տար­բերւում է միւսնե­րից։ Մա­յիսի 16-ին տիկ­նի­կային թատ­րո­նի բե­մին գէթ մէկ ան­գամ ցու­ցադրուեց Փուշկի­նի «Քա­րէ Հիւր» կամ «Տոն Գուանը» որ­պէս կի­նոյի եւ թատ­րո­նի Զ. Ան­տո­նեանի աւար­տա­կան կուրսի աշ­խա­տանք։ Ժա­մանա­կին ես գրել էի մեր թատ­րո­նի դե­րասան­նե­րի մա­սին, որ նրանք բո­լորը սահ­մա­նափակ են իրենց հնա­րաւո­րու­թիւննե­րի մէջ եւ կար­ծես եր­բե­ւէ համ­բուրուած չլի­նեն… Այդ մա­սին կա­րելի է մո­ռանալ, երբ նա­յում ես Զա­րայի ներ­կա­յացումնե­րը։ Այստեղ դուք կը տես­նէք բա­ւակա­նին վտան­գա­ւոր հնարքներ, դա­շոյ­նի փայ­լա­տակումներ։ Մեր թատ­րոննե­րում մթնո­լոր­տը այնքան քնա­բեր է, որ կա­րելի է գլու­խը հան­գիստ դնել կող­քի հան­դի­սատե­սի ու­սին եւ հանգչել։ Ոչ ոք չի նկա­տի, քան­զի ողջ դահ­լիճն է հո­գին աւան­դում։ Զա­րայի ներ­կա­յացումնե­րին ձեզ չի յա­ջողուի մեռ­նել։ Ամէն վայրկեանն է լե­ցուն ան­դա­դար գոր­ծո­ղու­թեամբ։ Նա օժ­տուած է զար­մա­նալի պլաս­տիկ մտա­ծողու­թեամբ։ «Տոն Գուան»-ի մէջ յաղ­թա­նակում է սեք­սուալ նե­րու­ժը, որը ան­գամ մտա­ւոր գոր­ծընթա­ցի հիմքն է եւ դա ար­դէն ապա­ցու­ցուած է գիտ­նա­կան­նե­րի կողմնից։ Մէկ Տոն Գուանի փո­խարէն կա­րելի է տես­նել եր­կուսին, իսկ Տոն­նա Ան­նան նոյնպէս մէ­կից աւե­լին է։ Սա նշա­նակում է, որ նրանք ոչ միայն յստակ կեր­պարներ են, այլ Էու­թիւն են, Նա­խադէպ, Ֆե­նոմեն։ Տոն Գուանը այն առ­նա­կան էու­թիւնն է, որի հետ ցան­կա­նում է միանալ իւ­րա­քան­չիւր կին էակ, որով­հե­տեւ նա գի­տի ինչպէս վա­րուել կնոջ հետ եւ ինչպէս մօ­տենալ այն բարձրա­գոյն խորհրդին, որին ասում ենք սէր… Եւ յա­ճախ Տոն Գուանը ստի­պուած է լի­նում մարտնչել եւ յաղ­թել մրցակ­ցին։