Աւերը գաղթով կու գայ

Թերեւս ալ աշխարհագրական դիրքին բերմամբ, հա­յաս­տա­նի պատ­մութիւ­նը գաղ­թե­րու պատ­մութիւն է նաեւ։ Նոյ­նիսկ ազ­գի կազ­մութիւ­նը կը բա­ցատ­րուի տե­ղացի հա­յերու եւ գաղ­թի եր­կար ճա­նապարհ մը անցնե­լով Հա­յաս­տան հա­սած ար­մէննե­րու իրա­րու մէջ ձու­լուելով։

Աւե­լի քան երեք հա­զար տա­րինե­րու եր­կա­րող հա­յոց պատ­մութեան մէջ շատ կարճ տե­ւած է աշ­խարհա­կալ պե­տու­թիւն մը կազ­մե­լու շրջա­նը, որուն երա­զը մին­չեւ օրս կը պա­հէ իր հրա­պոյ­րը՝ «Ծո­վից ծով Հա­յաս­տան» բնա­բանով։ Մեր թա­գաւո­րու­թիւննե­րը ձե­ւաւո­րուե­ցան որոշ իշ­խա­նատոհ­մե­րու սահ­մա­նու­մով, որոնք շատ ան­գամ զուրկ ըլ­լա­լով հզօր պե­տակա­նու­թե­նէ, զի­ջեցին իրենց իշ­խա­նու­թիւնը հռո­մէացի­ներու, բիւ­զանդա­ցինե­րու, պար­սիկնե­րու, սել­ճուքեան թուրքե­րու կամ օս­մանցի­ներու դի­մաց։ Հայ թա­գաւոր­նե­րու իշ­խա­նու­թիւնը կա­պուած էր տուեալ կայսրու­թիւննե­րու յա­ւակ­նութեան։ Իրենց իշ­խա­նու­թիւնը խորհրդան­շող թա­գը կ՚ու­ղարկուէր հե­ռաւոր մայ­րա­քաղաք­նե­րէ։ Պատ­մութեան այս մա­սը ծա­նօթ է մեզ՝ հա­յերուս։

Գի­տենք թէ հա­յոց պատ­մութիւ­նը գաղ­թե­րու պատ­մութիւն մըն է նաեւ։ Իւ­րա­քան­չիւր քա­ղաքի պատ­մութիւն մեզ կը յու­շէ զան­գուածա­յին գաղթ մը։ Սե­նեքե­րիմ թա­գաւոր իր 14 հա­զար զի­նուոր­նե­րով ու անոնց ըն­տա­նիք­նե­րով Վաս­պուրա­կանէն եկաւ Սե­բաս­տիա ուր հիմ­նեց Արաբ­կիր եւ Ակն քա­ղաք­նե­րը։ Կամ Հա­մամ Ամա­տու­նի իր 12 հա­զար զի­նուոր­նե­րով ու անոնց ըն­տա­նիք­նե­րով եկաւ բնա­կելու Հա­մամա­շէն, որուն շա­ռաւիղ­նե­րը մին­չեւ օրս կը գո­յատե­ւեն նոյն տա­րած­քին վրայ։ Ի վեր­ջոյ մեր ամե­նադա­ժան գաղ­թը կա­յացաւ 1915-ին, ուր բո­վան­դակ ժո­ղովուրդը ար­մա­տախիլ եղաւ իր հա­րազատ հայ­րե­նիքէն ու տա­րագ­րուեցաւ դէ­պի Տէր Զօ­րի անա­պատը։

Մե­զի ծա­նօթ այս պատ­մութիւ­նը սա­կայն ու­նի տար­բեր երե­սակ­ներ եւս։ Հա­յաս­տա­նի հետ միասին մի­ջագետ­քը, փոքր Ասիան, պոն­տե­ցուց եր­կի­րը, հա­րաւա­յին ու հիւ­սի­սային Կով­կա­սը, Պալ­քա­նեան Թե­րակղզին եւս եղած են զան­գուածա­յին գաղ­թե­րու խաչ­մե­րուկներ։ Իւ­րա­քան­չիւր գաղ­թի հո­սանք իր հետ բե­րած է նաեւ զան­գուածա­յին ող­բերգու­թիւններ։

Այս օրե­րուս կը յի­շատա­կուի հիւ­սի­սային կով­կա­սի ժո­ղովուրդնե­րուն՝ Չեր­քէզնե­րուն զան­գուածա­յին գաղ­թի 153-ամեակը։ Չեր­քէզներ ռու­սա­կան կայսրու­թեան դէմ ինքնա­վարու­թեան յա­մառ պայ­քար մղե­լէ ետք, օս­մա­նեան իշ­խա­նու­թեան միջ­նորդու­թեամբ հա­մաձայ­նե­ցան իրենց հայ­րե­նիքը լքե­լով «խա­լիֆա­յի եր­կիր»ը ապաս­տա­նիլ։ Կա­տարեալ յու­սա­խաբու­թիւն մը եղաւ այդ որո­շու­մը, քա­նի որ բիւ­րա­ւոր չեր­քէզներ չյա­ջողե­ցան այդ խոս­տումը վա­յելե­լու։ Անոնք Սեւ Ծո­վու ալիք­նե­րուն դի­մաց խոր­տա­կուող խար­խուլ նա­ւերու զո­հը դար­ձան, յա­ւիտեանս ննջե­լով ծո­վու յա­տակին։ Իսկ ցա­մաք հաս­նողնե­րը դի­մաւո­րեց անե­րեւա­կայե­լի ան­տէ­րու­թիւն մը, սով ու վա­րակ։ Քա­նի մը տաս­նա­մեակ անց վրայ հա­սաւ Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը, ուր կա­ռավա­րու­թիւնը զի­նեալ խմբակ­ներ կազ­մեց չեր­քէզնե­րէ ու անոնք երկրի այլ իս­լամ ժո­ղովուրդնե­րու կող­քին մղեց հա­յերը եւ այլ քրիս­տո­նեանե­րը կո­տորե­լու «սրբա­զան» գոր­ծին։

Նոյնքան ող­բերգա­կան է Պալ­քա­նեան Թե­րակղզին լքե­լով թուրքիա գաղ­թած թուրքե­րու, պոս­նիացի­ներու, փո­մաք­նե­րու պատ­մութիւ­նը։ Բո­լոր այս ժո­ղովուրդնե­րը, նե­րառեալ լեզ­կի­ներ, իս­լա­մացած վրա­ցիներ եւ ու­րիշներ, յա­ջոր­դող տաս­նա­մեակ­նե­րու ըն­թացքին կորսնցու­ցին իրենց ազ­գա­յին բո­լոր յատ­կութիւննե­րը։ Հան­րա­պետա­կան Թուրքիան յա­ջողե­ցաւ զի­րենք ձու­լել հսկայ խառ­նա­րանի մը մէջ, բո­լորին պար­գե­ւելով թուրք կո­չուե­լու շնոր­հը։

Միակ ընդդի­մացո­ղէ եղաւ քրտա­կան ազա­տագ­րա­կան շար­ժումը, որ մայ­րե­նի լե­զուի, ազ­գա­յին ճա­նաչ­ման հա­մար իր մղած պայ­քա­րով սկսած է ներշնչել նաեւ այլ ժո­ղովուրդնե­րը, եթէ ոչ մե­ծամաս­նութեամբ, բայց գո­նէ մտա­ւորա­կան խա­ւի մը մի­ջոցաւ։

Թուրքիոյ իս­կա­կան ժո­ղովրդա­վարու­թեան մը հաս­նի­լը միայն ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նութիւննե­րու ճա­նաչու­մով կա­րելի պիտի ըլլայ։