ԷՇ

Կենդանաբանի մը աչքով՝ «Կենդանիներու թագաւորութեան քորդաւոր տիպի պատկանող, ողնաշա­րաւոր են­թա­տիպի ան­դամ՝ կաթ­նա­սուննե­րու դա­սէն, ձիազ­գի­ներու ըն­տա­նիքէն միասմբա­կաւոր կեն­դա­նի» է ան։ Լա­տինա­կան անուանու­մը՝ Equus asinus։ Չճանչցա՞ք։ Է՛շն է։ Մե՛ր էշը։ Բա­ռացիօրէն անա­սուննե­րուն ամե­նէն հայ­կա­կանը։ Ըստ Գաբ­րիէլ Մէ­նէվի­շեանի «Կեն­դա­նաբա­նու­թիւն» աշ­խա­տասի­րու­թեան, (1897, Վիեն­նա) հա­կառակ իր անա­խորժ խա­չիւննին, նաեւ մեր ամե­նագ­րա­գէտ անա­սունն է, զի՝ «ասոնց մոր­թը մա­գաղաթ կ՚ըլ­լայ»։ Իսկ, այժմ ժա­մանա­կը եկած է, որ այս անա­սու­նը, աշ­խա­տասէր բեռ­նա­կիր, չա­փազանց չար­քաշ, միեւ­նոյն ժա­մանակ ան­հա­մեմատ հա­մեստ եւ ծայր աս­տի­ճան միամիտ՝ ըլ­լար լե­զուա­բանա­կան յօ­դուա­ծի մըն ալ գլխա­ւոր թե­րակա­տարը։

Մեր հե­րոսը, մի­ջին տա­րիքի գեղ­ջուկ էշ մըն է, որ կը գտնուի Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պետու­թեան Սիւ­նի­քի մար­զի մէջ, Տա­թեւ վա­նական հա­մալի­րի մօտ։ Սրճա­գոյն-կարմրա­գոյն է ան։ Դունչը եւ աչ­քե­րուն շուրջը ճեր­մակ են։ Գե­ղեց­կօ­րէն զգես­տա­ւորուած է։ Վրան ու­նի ճեր­մակ-սրճա­գոյն կար­պետ։ Բա­նուոր էշ մը չէ ան, այլ՝ կը գոր­ծէ զբօ­սաշրջու­թեան ոլոր­տէն ներս։ Այ­սօր յա­ճախորդներն են սփիւռքա­հայ պա­տանի­ներ՝ մեր վար­ժա­րանի 33 աշա­կերտնե­րը, որոնք այդ հիւ­րա­սէր անա­սու­նի վրայ կար­ճա­տեւ շրջան մը պի­տի կա­տարեն վան­քի պա­րիսպնե­րէն մին­չեւ Որո­տան գե­տի միջ­նա­դարեան կա­մուրջը՝ ու ետ։

Երբ առա­ջին աշա­կեր­տը ճամ­բայ կ՚ել­լէ, Շո­ղիկը, որ աշա­կերտնե­րուն վեր­ջինն է, ու ես առիթ կ՚ու­նե­նանք զրու­ցե­լու՝ թէ «էշ» բա՛ռը ի՛նչ շրջան կա­տարեր է հա­յոց լե­զուի լեռ­նա­դաշ­տե­րուն վրայ։

- Շո­ղիկ, «էշ» բա­ռը բնիկ հայ­կա­կան է։

- Կաս­կած չու­նէի, պա­րոն։ Հայրս երբ բար­կա­ցած ըլ­լայ, կամ շատ յոգ­նած՝ կը յի­շէ «էշ»ը ու կը գոր­ծա­ծէ ծի­ծաղե­լի խօս­քեր։

- Մեր նուիրա­կան առած­ներն են անոնք։ Աւե­լին, ըստ կարգ մը ստու­գա­բան­նե­րու՝ բազ­մա­թիւ լե­զու­նե­րու «էշ»ն ալ փո­խառու­թիւն է հայ­կա­կանէն։ Ըստ անոնց «էշ»ը ճամ­բայ ելեր է հնդեւ­րո­պական ekw’o ար­մա­տէն, որ կը նշա­նակէ ձի։ Բա­ռը յոյ­նե­րու մօտ դար­ձեր է «իպ­պոս», հնդիկ­նե­րու մօտ asva, պար­սիկնե­րու մօտ՝ asb, իսկ լա­տին­նե­րու մօտ՝ equus։ Մեր մօտ, kw ձայ­նը դար­ձեր է «շ»։ Վար­կած կայ, թէ լա­տինե­րէն asinus, անգլե­րէն ass, ֆրան­սե­րէն àne, փոր­թուկա­լերէն եւ սպա­ներէն asno, գեր­մա­ներէն Esel, ինչպէս նաեւ թրքե­րէն eşek բա­ռերը, բո­լորն ալ յա­ռաջա­ցած ըլ­լան հայ­կա­կան «էշ»էն։

Մեր էշը կը վե­րադառ­նայ ու կը շալ­կէ երկրորդ աշա­կեր­տը։

- Շո­ղիկ, «էշ» բա­ռին, ձայ­նը 5-րդ դա­րուն սկսաւ լսե­լի դառ­նալ։ Առա­ջին շրջա­նը՝ Ս. Գիր­քի թարգմա­նու­թեան մէջ։ 135 ան­գամ, ինչպէս՝ «Յա­ւուրն եւթնե­րոր­դի շա­բաթ Տեառն Աս­տուծոյ քո, մի՛ գոր­ծեսցես ի մնա զա­մենայն գործ քո, դու եւ ուստր քո, եւ դուստր քո, ծա­ռայ քո եւ աղա­խին քո, եզն քո եւ էշ քո…» եւ «Մի՛ երկնչիր դուստր Սիով­նի, ահա­ւասիկ թա­գաւոր քո գայ նստեալ ի վե­րայ յա­ւանա­կի իշոյ»։

Էշ նստած են ար­դէն քա­նի մը ու­րիշ աշա­կերտներ։

- Պա­րոն հայրս կ՚ըսէ, թէ «Էշը էշ կը մնայ»։

- Մեր «էշ»ը, Շո­ղիկ, հա­կառա­կը փաս­տեց։ Այս միամիտ միավան­կը զար­գա­ցաւ եւ դար­ձաւ «իշա­կէս, կի­սէշ, իշամտրուկ, իշան­դամ, իշա­վայր, իշա­վար, իշա­ցուլ, էշայ­ծեամ, էշոտն, իշ­խա­ղող, իշեար, իշա­բեռ, իշա­գին, իշագ­լուխ, իշուկ, իշա­ղաց, իշա­պան, իշա­ւոր, իշա­տէր, իշա­վարունգ, իշա­վարի...»։ Առա­ւել՝ իր չար­քա­շու­թեամբ եւ միամ­տութեամբ ծնունդ տուաւ ար­տա­յայ­տութիւննե­րու. «Աղօ­թած էշ, էշ արա­ծեց­նող, էշ խա­րանել, էշը կորսնցնել՝ փա­լանի ետե­ւէն ման գալ, իշու գլուխ, իշու կտոր, իշու Զատ­կին, իշու գին, իշու հար­սա­նիք, իշու հրեշ­տակ, իշու տեղ դնել, էշը ի՛նչ գի­տէ նու­շը, իշու դրախտ իյ­նալ, իշու դրախտ ու­ղարկել, էշ նա­հատակ, էշին քե­ռի ըսել, էշ նստե­լը մէկ ամօթ է՝ իջ­նե­լը եր­կու ամօթ, ձիէն իջ­նել՝ էշ նստիլ, էշէն վախ­նալ՝ փա­լանը ծե­ծել, էշն ախո­ռէն կը զռայ, էշ գալ էշ եր­թալ, երբ որ էշը ծա­ռը բարձրա­նայ…»։ Ըստ 2011-ին լոյս տե­սած։ Հա­յերէն Դար­ձուածքնե­րի Ըն­դարձակ Բա­ցատ­րա­կան Բա­ռարան»ի 120-ի չափ պատ­կե­րալից ասա­ցուածք։ Իսկ, Շո­ղիկ, «ախո­ռի մէջ չմոռ­նանք էշին մե­ծը»՝ «էշ ներ­կող»։

- Էշը կը ներ­կուի՞։

- Կե­սարա­ցինե­րը կը ներ­կեն, նաեւ «խա­չագող­նե­րը»։ Րաֆ­ֆին կը պատ­մէ. «Խա­չագող­նե­րը իրանց վար­քուբար­քով ար­ժա­նացան մի քա­նի այլ անուննե­րի եւս… «էշ ներ­կող» կո­չում են նրանց, իրանց չա­փազանց ճարպկու­թեան հա­մար գո­ղու­թեան գոր­ծի մէջ։ Խա­չագո­ղը կա­րող է գո­ղանալ մէ­կի, օրի­նակ, մոխ­րա­գոյն էշը, յե­տոյ ներ­կե­լով՝ գոյ­նը սե­ւի փո­խել եւ իր առա­ջուայ տի­րոջ վրայ վա­ճառել»։ Իսկ «Կայ­ծեր» պատ­մա­վէպին մէջ Րաֆ­ֆին կը փո­խան­ցէ տա­տի մէկ պատ­մութիւ­նը, թէ երբ կը հաս­նի աշ­խարհի վեր­ջը, «... անի­ծեալ Նե­ռը [սուտ մե­սիան, հա­կա-Քրիս­տո­սը] կը գայ, մի ահա­գին էշի վրայ նստած, թէ նրա աւա­նակի ականջնե­րը այնքան եր­կար կը լի­նեն, որ մի ական­ջի ծայ­րը կը հաս­նի մին­չեւ արեւ­մուտք, իսկ միւ­սի­նը՝ մին­չեւ արե­ւելք։

Էշի վրայ կը բազ­մէ ու­րիշ մէկ աշա­կերտ։

- Երբ «էշը էշ է» կ՚ըսէ հայրդ, իրա­ւունք ու­նի՝ լե­զուա­կանօ­րէն։ Շո­ղի՛կ, Ար­ցա­խէն Պո­լիս, Գո­րիսէն Զէյ­թուն, Հա­ճընէն Թիֆ­լիս, Մու­շէն Ալաշ­կերտ մեր բո­լոր գա­ւառա­բար­բառնե­րուն մէջ բա­ռը մնա­ցեր է «էշ»։

Կար­գը Շո­ղիկինն է։ Իշա­պանի օգ­նութեամբ կը նստի այդ հա­ւատա­րիմ անա­սու­նի վրայ։ Այդ մի­ջոցին կը մտա­ծեմ, թէ որ­քա՛ն հե­ռու ենք Մոկք գա­ւառէն՝ Վա­նայ ծո­վու հա­րաւ-արեւմտեան ծայ­րէն։ Մտքի մէջ ու­ղիղ գիծ մը կը պատ­կե­րաց­նեմ. 360 քի­լոմեթր։ Այդ նա­հան­գի գա­ւառ­նե­րէն երե­քը մեր յար­գե­լի անա­սու­նին անու­նով կո­չուած են Իշոց Գա­ւառ, Իշայր եւ Միւս Իշոց։

Կը վե­րադառ­նայ Շո­ղիկը։ Իշա­պանը կը հարցնէ. «Դուք էլ կ՚ու­զե­նայի՞ք նստել»։ «Չէ, կ՚ըսեմ, ձեր էշը շատ յոգ­նե­ցու­ցինք», ու կը բա­ւարա­րուիմ «էշ» բա­ռի վրայ նստած մտո­վի եր­կար շրջան մը կա­տարած ըլ­լա­լով։