ՖԵՐՏԱ ՊԱԼԱՆՃԱՐ
fbalancar@agos.com.tr
«Սու» հրատարակչութեան մատենաշարէն լոյս տեսաւ հետազօտող Մուզաֆֆէր Իրիսի «Սոխի Կեղեւներ, Ատըյամանի Ասորիներու Պատմութիւնը» անուն գիրքը։ Երկու բաժիններէ բաղկացող գիրքի առաջին մասը կը կրէ «Մաքտասի (մահտեսի՞) Պարսոմ եւ իր որդիներու եօթը պորտի պատմութիւնը» ենթախորագիրը։ Սոյն բաժինը, որ կը խօսի Տայրոյօ Աֆրեմ Ֆավլուսի, Ատըյամանի եւ շրջակայքի մէջ բնակուող ասորիներու ԺԸ դարէն մինչեւ Ի դար երկարող պատմութեան մասին, գրուած կերշիւներէն լեզուով։ Կերշիւներէնը իր մէջ առատօրէն կը պարունակէ ասորերէն, հայերէն, քրտերէն, արաբերէն եւ պարսկերէն բառեր, իսկ կը գրուի ասորական այբուբենով։
Գիրքի երկրորդ բաժինը կը կրէ «Սոխի կեղեւներ» խորագիրը եւ կը բաղկանայ Մուզաֆֆէր Իրիսի Ատըյամանի մէջ բնակուող ասորիներու եւ հայերու հետ կատարած բանաւոր պատմութեան գրառումներէն։ Իրիսի տեսակցածները 1915-ի ցեղասպանութենէն վերապրածներ, կամ անոնց շառաւիղներն են։ Այս ուսումնասիրութեան մասին զրուցեցինք հեղինակին հետ։
Ֆերտա Պալանճար- Կերշիւներէնը շատ լսուած լեզու մը չէ, թէեւ գրքի մուտքին որոշ տեղեկութիւններ տուած էք, կարելի՞ է քիչ մը աւելի մանրամասել։
Մուզաֆֆէր Իրիս- Ճիշդ է որ շատերու համար անծանօթ լեզու մըն է։ Կարելի չէ գիտնալ թէ այդ լեզուով սա պահուն, ուր եւ քանի հոգի կը խօսին։ Չենք գիտեր թէ այս մասին ուսումնասիրութիւն մը կատարուած է, թէ ոչ։ Նկատի ունենալով ասորերէնի սակաւ խօսուիլը, կրնանք ենթադրել թէ այս պահուն որեւէ տեղ այս լեզուով խօսող մէկը չգտնուի։ Այսօր Թուրքիոյ ասորիներու միջեւ ասորերէնի տիրապետողները միայն մէկ հարիւրերորդ են, իսկ գրողները ալ աւելի քիչ։ Գոնէ ասորերէնը որպէս ծիսակատարութեան լեզու եկեղեցիներու մէջ կը գոյատեւէ։ Դպրութեան յաճախող պատանիներուն գրաճանաչութիւն ալ կ՚ուսուցուի, սակայն դժբախտաբար ակնկալուած արդիւնքին չենք հասնիր։ Գալով կերշիւներէնին, ինչպէս գիրքին մէջ ալ նշած եմ Միջագետքի բոլոր լեզուներէն բառեր կը պարունակէ։ Ես միայն մէկ ծանօթ անուն ունիմ Բենիամին Թրիկոնա Հառանի եւ արդէն ան ալ այստեղ չ՚ապրիր։ Գիրքի առաջին մասին թարգմանութիւնը ինք ըրած էր։ Այս լեզուի մասին մեր գիտելիքները այսքանով սահմանափակուած են։
Ֆ.Պ.- Գիրքին մէջ ասորիներու ցեղասպանութիւն բնութագրող բառը փոխանակ Սէյֆոյի գրուած է «Սայֆօ»։ Այս տարբերութիւնը բարբառայի՞ն է արդեօք։
Մ.Ի.- Բոլորովին բարբառային տարբերութիւն մը։ Բաւական աշխատեցանք այս բառին վրայ եւ տեսանք որ Մարտին Միտյաթի մէջ «Սայֆօ» կ՚օգտագործեն։ Ամէն պարագային երկու ձեւն ալ նոյն նշանակութիւնը ունի, թուր կը նշանակէ եւ կը նկարագրէ ցեղասպանութիւնը։
Ֆ.Պ.- «Սոխի կեղեւներ» հատուածի մուտքին կ՚ըսէք թէ «իրականութեան մէջ այս հայկական ցեղասպանութիւն մը չէր, այլ տարածաշրջանի բոլոր քրիստոնեաներու սպանութիւնը»։ Արդեօք այս երկու ցեղասպանութիւնները իրենց յատուկ գործօններ չունէի՞ն։ Երկու ցեղասպանութիւնները իրարու նման բազմաթիւ երեւոյթներ ունենալով հանդերձ իրարմէ տարբերող ի՞նչ յատկութիւններ ունեցած են։
Մ.Ի.- Իմ աշխատութիւններու ընթացքին տեսայ թէ դէպքերու ծագման եղանակէն սկսեալ ամէն ինչ յար եւ նման է։ Երկուքին միջեւ ոչ մէկ տարբերութիւն։ Յաճախ կրկնուած նախադասութիւն մը կայ, կ՚ըսուի թէ արեւելեան նահանգներու մէջ հայերը թշնամիներուն հետ համագործակցած են։ Եթէ այդպէս է հապա Ատըյամանի, Ուրֆայի, Սիվերէկի ասորիները ի՞նչ ըրած են։ Կը դժուարանամ տարբերութիւններ գտնելու, բայց նմանութիւնները անհամար են։ Ասորիներն ալ աքսորուած են, անոնց ալ ունեցուածքը յափշտակուած է։ Անոնց ալ աղջիկները որպէս աղախին վար դրուած։ Դուք բնաւ հանդիպա՞ծ էք որ հայ մը կամ ասորի մը որեւէ ուրիշ ազգութեան կիները, աղջիկները իրենց համար ի պահ դնեն, որպէս երկրորդ կողակից։ Ես դիտումնաւոր կը գործածեմ «բոլոր քրիստոնեաները» բացատրութիւնը։ Քանի որ յաճախ կը լսեմ «սոխը սոխ է» ասացուածքը։ Խտրականութիւնը կրօնական գետնի վրայ է։ Ցեղասպանութեան տարիներուն սպայ մը կու գայ Ատըյմանի Կերկեր գաւառի Վանք գիւղը եւ գիւղապետէն կը պահանջէ բոլոր գիւղացիները մէկտեղել գիւղի հրապարակին վրայ։ Գիւղապետը կ՚առարկէ ըսելով որ, այս ժողովուրդը հայ չէ, այլ ասորի։ Հրամանատարը անվարան կը պատասխանէ «մեզի համար սոխի կեղեւին գոյնը նշանակութիւն չունի, էականը համն ու հոտն է»։
Ֆ.Պ.- Գիրքէն կը տեղեկանանք թէ Ատըյամանի եւ շրջակայքի մէջ իսլամացուած հայերու եւ ասորիներու թիւը բաւական բարձր է։ Արդեօք անոնց մէջ իրենց ինքնութեան վերադառնալ ցանկացողներ կա՞ն։ Եթէ կան ի՞նչ տեսակ դժուարութիւններու կը հանդիպին։
Մ.Ի.- Յստակ թուանշան մը չեմ կրնար տալ, բայց կրնամ ըսել որ բաւական բարձր է այդ թիւը։ Ճիշդ է որ իրենց ինքնութեան վերադառնալ ցանկացողներ կան։ Բնական երեւոյթ մըն է այս։ Մարդիկ կը սորվին, կ՚իմանան ու ապա կը որոշեն իրենց նախնեաց ինքնութեան վերատիրանալ։ Սակայն այդ որոշումը բաւական դժուարութիւններ կը պարտադրէ։ Երբեմն ծեր մամիկ մը իր ինքնութեան դառնալ կ՚ուզէ, տղաքը արգելք ըլլալ կը փորձեն։ Երբեմն որդիներ նոյն բանը կը ցանկանան եւ ծնողներ կ՚առարկեն։ Երբեմն նոյն ընտանիքին մէջ տարբեր հաւատքներու իսկ հանդիպիլ կարելի է։ Այս երեւոյթը երբեմն կատարեալ լայնախոհութիւն կը կարծեմ, իսկ երբեմն ալ կ՚ափսոսամ ժողովուրդի մը մատնուած դժբախտութեան։ Մանաւանդ ցաւակցութիւններու ժամանակ խառնաշփոթ կը տիրէ։ Կը շուարին թէ ինչ պէտք է ընեն։ Երբեմն յանկարծ իմամ մը կը յայտնուի թաղումը կատարելու համար։ Ոչ ոք կը համարձակի առարկելու։ Երբեմն քահանայ մը կը յայտնուի դարձեալ իրար կ՚անցնին «զգոյշ եղէք մէկը թող չլսէ» ըսելով։ Երբեմն այդ տարակարծութիւնները ընտանիքներու մէջ մեծ խնդիրներու պատճառ կը դառնան։ Նոյնպէս տօնական օրերուն եկեղեցի երթալ, թէ մզկիթ երթալու մասին նման տարակարծութիւններ կ՚ապրին։ Իսկապէս ծանր երեւոյթ է։
Ֆ.Պ.-Գիրքի վերջաւորութեան կ՚անդրադառնաք նաեւ քրիստոնեաներ փրկած իսլամներու օրինակին։ Այդ զանգուածի կեցուածքը ի՞նչ էր։ Դիւրաւ ընդունեցի՞ն ձեր հարցումներուն պատասխանել, թէ ոչ որոշ վերապահութիւն ունեցան։
Մ.Ի.- Զարմանալիօրէն դիւրահաղորդ էին։ Շատ հանգիստ խօսեցայ իրենց հետ։ Կարծես այն տպաւորութիւնը գոյացաւ թէ իրենց խիղճը հանգստացնել կ՚ուզէին։ Պարծանքով կը պատմէին իրենց նախնեաց կատարած մարդասիրութեան մասին։ Շատ ուշագրաւ վկայութիւններ լսեցի։ Իսկապէս մեծ դժուարութիւններ յանձն առնելով է որ կատարած էին այդ առաքելութիւնը։ Կանխատեսելով այս մասին զիրենք մատնելիք անձերը կանխաւ որոշ սպառնալիքներով զգուշացուցած էին։ Անոնցմէ ոմանց շառաւիղները այսօր պետութեան մէջ բարձր պաշտօններու տիրացած են։ Զարմանալին այն է որ այդ օրուայ բարի մարդկանց շառաւիղները այսօր ալ բարի են, իսկ չարերու շառաւիղները՝ այսօր ալ չար։