ԴԵՂ

1876 թուականի ձմրան երբ վերադարձայ Կ. Պոլիս, քսան տարի անցեր էր այն թէ­յին վրա­յէն, զոր խմած էի մայ­րա­քաղա­քի Ան­տո­նեան ուխտէն հայր Վրդա­նէս վար­դապետ Եիւ­զիւքճեանի հետ՝ Իս­ֆա­հանի Սիոսէ կա­մուրջին վրայ։ Շատ ջու­րեր ան­ցան այդ երե­ւելի կա­մուրջին տա­կէն եւ այն բո­լոր կա­մուրջնե­րուն՝ որոնց շնոր­հիւ հի­մա հա­սեր եմ «Փա­յիթախտ» կամ «Ասի­թանէ», -ինչպէս նաեւ կը կո­չուէր կայ­սե­րական մայ­րա­քաղա­քը այդ օրե­րուն։ Կեր­պա­րանա­փոխուած կը գտնեմ քա­ղաքը։ Ար­տա­քինով աւե­լի եւ­րո­պակա­նացած, բայց ներ­քի­նով՝ ընկճուած։ Իսկ այժմ եւ­րո­պացի­ներուն յար­մարցու­ցած «հի­ւանդ մարդ» յոր­ջորջու­մին բե­րած բար­դոյթէն ձեր­բա­զատուելու հա­մար, հա­յոց ազ­գա­յին սահ­մա­նադ­րութեան հե­տեւո­ղութեամբ եւ Գրի­գոր Օտեանի խոր­հուրդնե­րով կը փոր­ձէին կայսրու­թեան բո­լոր ցա­ւերուն դեղ մը գտնել։ Իսկ ես կը փնտռէի բժիշկ մը, որ ճար գտնէր յօ­դացա­ւերուս։ Պոլ­սոյ խո­նաւու­թիւնն էր պատ­ճա­ռը։

Փետ­րուարի այդ ձուրտ առա­ւօտեան, կա­պար երկնքի տակ, քայ­լերս զիս ուղղե­ցին դե­ղագործ Կա­րապետ վար­դա­պետին «տար­րա­լու­ծա­րանը», Ղա­լաթիա թա­ղամա­սին մէջ ճէ­նէվիզ­ցի­ներէն մնա­ցած քա­րաշէն բնա­կարա­նի մը նկու­ղը։

- Պա­րոն ստու­գա­բանու­թիւն, այս ի՛նչ անակնկալ։

- Ինչ լաւ բան է հին քա­ղաքի մէջ հին բա­րեկամ ու­նե­նալ, մա­նաւանդ երբ ան դե­ղարար է։

- Ձեր յօ­դացա­ւե՞րն են դար­ձեալ։

- Այո։ Կը յի­շեց­նեն, թէ Պո­լիս վե­րադար­ձած եմ։

Կա­րապետ «վար­դա­պետը» կը կո­չուի ան՝ դե­ղարա­րու­թեան արուես­տէն ներս ձեռք բե­րած ըն­տիր եւ ըն­դարձակ գի­տութեան հա­մար։ Մե­նակեաց մըն է, գի­տու­թեան նուիրուած։

- Նոր թէյ դրեր էի։ Մսած ըլ­լա­լու էք...։

- Շնոր­հա­կալ եմ... Ձիւ­նի ցուրտ կայ դուրսը։

Իր մեծ աշ­խա­տասե­ղանին վրայ կան ապա­կի շի­շեր, տար­բեր չա­փերով կա­ւէ աման­ներ, փոքր կշիռք մը, ու հին, կա­շեկազմ բազ­մա­թիւ գիր­քեր։ Անոնց քով ձե­ռագիր ստուար տետ­րակ մը ու­շադրու­թիւնս կը գրա­ւէ.

- Նոր աշ­խա­տասի­րու­թեան վրա՞յ կ՚աշ­խա­տիք։

- Այո, նոր գիրք մը գրի կ՚առ­նեմ, հա­յատառ-թրքե­րէն։

- Տե­սայ անուանա­թեր­թը. «Ֆար­մա­քոբ, Եանի իլաճ թէր­քի­պի էօյ­րէ­տէն քի­թապ, Որ է գիրք դե­ղարա­րու­թեան»։

Կա­րապետ վար­դա­պետը աւագ դե­ղարար­նե­րէն ժա­ռան­գած եւ տա­րինե­րու ըն­թացքին իր հնա­րած բո­լոր դե­ղատոմ­սե­րը հա­ւաքած է այս գիր­քին մէջ։ 439 հատ։ Կը թեր­թեմ տետ­րա­կը ու միեւ­նոյն ժա­մանակ կը սկսինք զրու­ցել թէ՛ «դեղ» բա­ռի եւ թէ՝ դե­ղարա­րու­թեան այդ ըն­տիր աշ­խա­տասի­րու­թեան մա­սին։

- Պա­րո՛ն ստու­գա­բանու­թիւն, աշ­խա­տասի­րու­թիւնս եօթը գլու­խի բաժ­նած եմ։ Բո­լորին մէջ, դե­ղերու հիմ­նա­կան նա­խանիւ­թը խո­տերէն են եւ դա­լարի­ները։ Ամէն բոյս ու­նի իր օգու­տը, կամ՝ վնա­սը։ Դե­ղարա­րին պաշ­տօնն է յայտնա­բերել զա­նոնք։

- Վար­դա­պե՛տ, «դեղ» բա­ռը ո՛չ թէ միայն դե­ղարա­րի հա­մար «խոտ» է, այլ նաեւ՝ ստու­գա­բանի հա­մար։ Ըստ հայ եւ օտար լե­զուա­բան­նե­րու «դեղ» բա­ռի առա­ջին եւ հիմ­նա­կան նշա­նակու­թիւնն է «խոտ»։ Բնիկ հայ­կա­կան բառ է։ Շատ հին դա­րերուն, Ոս­կե­դարէն ալ առաջ, ու­նե­ցեր է իմաս­տի փո­փոխու­թիւն եւ սկսեր է նշա­նակել բժշկա­կան մի­ջոց, դար­ման, ճար։

- Բո­լոր դե­ղարար­նե­րուն ծա­նօթ է, թէ բժշկա­գիտու­թեան դա­սական­նե­րէն Գա­լենը դե­ղագի­տու­թեան հիմ­նա­դիր­նե­րէն էր։ Ան նաեւ քա­ջատե­ղեակ բու­սա­բան էր եւ ու­սումնա­սիրած էր դե­ղաբոյ­սեր։

- Հայ­կա­կան հին մա­տենագ­րութեան մէջ «դեղ» բա­ռը յա­ճախ ըն­կե­րակ­ցած է «դա­լար» բա­ռին. Ինչպէս՝ «Լի­զանի­ցէ ար­ջառ զդեղ դա­լար ի դաշ­տի», «Ո՛չ գտցի ի նմա դեղ դա­լար»։ «Դեղ» բա­ռին առա­ջին իմաս­տը պա­հուած կը մնայ վրա­ցերէ­նի մէջ։ Անոնք «մդե­լօ» ձե­ւով փո­խառած են բա­ռը։ Կը նշա­նակէ դա­լարիք, մար­գա­գետին։ Իսկ բա­ռը հա­յերէ­նի մէջ առած է նոր իմաստներ։ Մեր բա­ռարան­նե­րը «դեղ»ի տակ կու տան հե­տեւեալ իմաստնե­րը. թոյն, կա­խար­դանք, մար­մի­նը օծե­լիք անու­շա­հոտ իւ­ղեր, ներկ, մե­լան, թա­նաք, կպչան, աչ­քի քսե­լիք ծա­րիր։ Ուստի «դե­ղել» կը նշա­նակէ «բժշկել, թու­նա­ւորել, կա­խար­դել, ներ­կել»։ «Դե­ղագի­տու­թիւն»ը կա­խար­դութիւն է, «դե­ղագործ»ը թէ՛ դեղ պատ­րաստող է, թէ՛ թոյն պատ­րաստող եւ թէ՝ ներ­կա­րար։ «Դե­ղոց»ը նկար է եւ պատ­կեր, «դե­ղուն»ը՝ թու­նա­ւորուած, «սե­ւաթեղ»ը եւ «գրա­դեղ»ը՝ մե­լան, թա­նաք։ Ու­նինք պատ­կե­րալից անուններ ու­նե­ցող բոյ­սեր. դառ­նա­դեղ, թմբրա­դեղ, կա­պըն­դեղ, հա­ցադեղ, խաշնդեղ, ճակնդեղ։

- Իսկ մենք կը գոր­ծա­ծենք «դե­ղագիր, դե­ղատոմս, դե­ղատուն, դե­ղավա­ճառ, դե­ղավա­ճառա­նոց, դե­ղատուփ, դե­ղափո­շի, դե­ղահատ» բա­ռերը։

- «Դեղ» բա­ռին հետ ծննդա­կից են «դա­լար, դա­լուկ, դե­ղին, դեղձ, դեղ­ձան»ը։ Բո­լորը աճած եւ ճիւ­ղա­ւորուած են dhel ար­մա­տէն, որ կը նշա­նակէ «ծաղ­կիլ, դա­լարիլ»։

- Պա­րոն ստու­գա­բանու­թիւն, ես կը սի­րեմ հի­ւանդ հայ­րե­նակից­նե­րէն լսել «դեղ» բա­ռի հեշ­տա­լուր տար­բե­րակ­նե­րը. Վա­նեցին «տեղ» կ՚ըսէ, տիգ­րա­նակերտցին՝ «թիղ», ռո­տոս­թօ­ցին՝ «թէղ», խար­բերդցին, կար­նե­ցին եւ սե­բաս­տա­ցին՝ «դ՛էղ»։

- Իսկ Զէյ­թունի մէջ ան կը նշա­նակէ «վա­ռօդ»։

- Ի՛նչ հեգ­նա­կան... վա­ռօդը՝ դեղ։ Պա­րոն ստու­գա­բանու­թիւն, գա­լով ձեր դժգո­հութեան... Բա­ցէք թիւ 182 դե­ղատոմ­սը։

- Թիւ 182... «Սա­բառ­նա մաթ­պուհու»։

- Տեն­դա­խոտի եւ գա­յակե­նիի բա­ղադ­րութիւն մը հնա­րեցի։ Ու­նի բազ­մա­թիւ օգուտներ։ Կը բժշկէ սի­ֆիլի­սը, կը մաք­րէ արիւ­նը, ար­մա­տացած վէր­քե­րը կը դար­մա­նէ եւ կը վա­նէ յօ­դացա­ւերը։

- Վար­դա­պե՛տ, կը կար­ծէ՞ք, թէ Օտեանն ու սահ­մա­նադ­րութիւ­նը պի­տի կա­րենան կայսրու­թեան ցա­ւերը դար­մա­նել։

- Սուլթան Ապտ-ուլ Ազի­զը տաս­նա­մեակ մը առաջ շատ յոյ­սեր տուած էր բո­լոր ժո­ղովուրդնե­րուն։ Իսկ այժմ... ար­տա­քին պարտքե­րը խիստ շատ­ցած են, յե­տադի­մական եւ յո­ռետես տրա­մադ­րութիւններ կը շրջին ամե­նու­րէք։ Մայ­րա­քաղա­քի մէջ շշուկներ կան, թէ սուլթա­նը մօտ օրէն գա­հըն­կեց կրնայ ըլ­լալ։

- Եթէ սահ­մա­նադ­րութիւ­նը յա­ջողի, սա նաեւ լե­զուա­կան նո­րու­թիւն կը դառ­նայ. «Սահ­մա­նադ­րութիւ­նը՝ դեղ»։

- Վա­ռօդէն աւե­լի խա­ղաղ ճար է...։ Պա­րոն ստու­գա­բանու­թիւն, ձեր դե­ղէն պատ­րաստեմ, եր­կար չի տե­ւեր։

Կա­րապետ վար­դա­պետի աշ­խա­տանո­ցէն դուրս բուք էր եւ ցուրտ։ Սկսեր էր մոխ­րա­գոյն եր­կինքէն փա­թիլ­ներ թա­փիլ, սպի­տակ, մա­քուր ու մեծ փա­թիլ­ներ ու անոնք ժա­մանա­կաւո­րապէս ծած­կե­ցին մայ­րա­քաղա­քին բո­լոր դե­րու­թիւններն ու ցա­ւերը։