Շեքսփիրը եւ Մենք

Ինչպէս նկա­տել էր գեր­մա­նացի հո­գեբան եւ փի­լիսո­փայ Էրիխ Ֆրոմ­մը(1900 -1980), հա­սարա­կու­թիւնը կա­ռու­ցուած է աննշան փոք­րա­մաս­նութեան ան­դամնե­րի կող­մից ղե­կավա­րուող մե­ծամաս­նութիւ­նից։ Ղե­կավա­րու­մը իրա­կանաց­ւում է ու­ժի մի­ջոցով, սա­կայն այդ գոր­ծօ­նը բա­ւական չէ։ Մե­ծամաս­նութեան գի­տակ­ցութիւ­նը պէտք է լե­ցուած լի­նի հիմ­նա­կանում յե­րիւ­րանքնե­րով եւ մո­լորու­թիւննե­րով, որի ար­դիւնքում նա սե­փական կամ­քով հա­մաձայ­նում է են­թարկուել փոք­րա­մաս­նութեանը։

Հոկ­տեմբե­րի 20-ին Երե­ւա­նում մեկ­նարկեց Շեքսփի­րեան փա­ռատօ­նը եւ բա­ցուեց վրա­ցի հան­րա­ճանաչ ռե­ժիսոր Ռո­պէրթ Սթու­րուայի «Յու­լիոս Կե­սար» բե­մադ­րութեամբ, որը նա իրա­կանաց­րել էր Շօ­թա Ռուսթա­ւելիի անուան դրա­մատի­կական թատ­րո­նում։ Աւե­լորդ հարց է, թէ ին­չու է ռե­ժիսո­րը դի­մել Շեքսփի­րին։ Տե­սէ՛ք, թէ ինչ մի­ջակու­թիւններ են ղե­կավար­ներ դառ­նում եւ պէտք է յի­շեց­նել իշ­խա­նու­թեան գլուխ կանգնող­նե­րին եւ իշ­խա­նու­թեամբ վա­րակուած­նե­րին, թէ ինչ աւարտ կա­րող է ու­նե­նալ միապե­տը։ Շեքսփի­րը (1564-1616) իր եր­կե­րում զննում է իշ­խե­լամո­լու­թիւնը, որը հան­գեցնում է միապե­տու­թեան։ Յու­լիոս Կե­սարի (100 մ.թ.ա.-44 մ.թ.ա) շրջա­պատում դժգո­հու­թիւն է առա­ջաց­նում նրա վե­րըն­թա­ցը եւ դա­ւադ­րութեան պատ­ճառ դառ­նում։ «Երկնչել մէ­կի առաջ, որը քեզ հա­ւասար է, նշա­նակում է ստրուկ լի­նել», -ասում է դա­ւադիր­նե­րից մէ­կը։ Դա­ւադիր­նե­րը որո­շում են սպան­նել Կե­սարին եւ ազա­տել Հռո­նը միապե­տից եւ որ­պէսզի այդ սպա­նու­թիւնը բարձր կար­գա­վիճակ ստա­նայ, ներգրա­ւում են նաեւ ազ­նուազարմ Պրու­թուսին, որը շատ է սի­րում Կե­սարին։ Պրու­թուսի մաս­նակցու­թիւնը ոճ­րա­գոր­ծութեանը կը հա­ղոր­դի ար­ժէք։ Զուր չէ, որ սպա­նու­թիւնից յե­տոյ Ան­թո­նիու­սը նկա­տում է, որ բո­լորը նա­խան­ձից ել­նե­լով գնա­ցին դա­ւադ­րութեան եւ միայն Պրու­թուսը՝ յա­նուն Հռո­մի բա­րօրու­թեան, քան­զի իշ­խա­նու­թեան կրո­ղը զուրկ է այ­լեւս խղճից եւ կա­րող է կոր­ծա­նել Հռո­մը։ Քա­սիու­սը առա­ջար­կում է նաեւ Կե­սարի աջ ձեռք հան­դի­սացող Ան­թո­նիու­սին սպան­նել, բայց Պրու­թուսը առար­կում է.«Քրմեր լի­նենք, այլ ոչ մսա­գործներ, մենք դէմ ենք Կե­սարի ոգուն, իսկ ոգու մէջ արիւն չկայ։ Երա­նի՜ մենք կա­րողա­նայինք սպան­նել ոգին առանց մար­մի­նը քան­դե­լու, բայց իր ոգու հա­մար Կե­սարը արեամբ կը վճա­րի»։ Ամե­նահե­տաքրքիր պա­հը ան­շուշտ դա այն է, երբ ամէն մէ­կը իր հա­րուա­ծը հասցնում է եւ հեր­թը հաս­նում է Պրու­թուսին։ Տես­նե­լով իր սի­րելի Պրու­թուսին դա­ւադիր­նե­րի մէջ Կե­սարն ար­տա­սանում է “Et tu, Brut? Ու­րեմն ըն­կի, Կե­սար» …Սթու­րուայի բե­մադ­րութեան մէջ Պրու­թուսը գրկում է Կե­սարին եւ լա­ցում, միաժա­մանակ հա­րուա­ծում դա­շոյ­նով, որով­հե­տեւ Կե­սարից աւե­լի նա Հռոմն է սի­րում։ Իսկ Քա­սիուսն ասում է

-Դա­րերի մի­ջով բո­լոր ժո­ղովուրդնե­րը իրենց բար­բառնե­րով

Այս տե­սարա­նը կը կրկնեն իրենց թատ­րոննե­րում

Եւ քա­նիցս կը մեռ­նի բե­մի վրայ Կե­սարը.

Որը դար­ձաւ աճիւ­նից ոչ թանկ…

Ինձ զար­մացրեց որոշ հան­դի­սական­նե­րի դժգո­հու­թիւնը ժա­մանա­կակից հան­դերձան­քի առի­թով եւ այն, որ խա­ղի մէջ առ­կայ էր ծաղ­րերգում։ Չկար այն պա­թոսը, որը առ­կայ է քնա­բեր թատ­րոննե­րում։ Ի՞նչ կա­րելի է ասել ժա­մանա­կակից հան­դերձան­քի մա­սին։ Սկսեմ տար­րա­կան հար­ցից. ար­դե՞օք Կե­սարի ժա­մանակ հագ­նում էին հնաոճ հա­գուստ։ Ո՛չ, Կե­սարի ժա­մանակ հագնւում էին իրենց ժա­մանա­կին հա­մապա­տաս­խան հա­գուստ։ Եւ քա­նի որ մեր ժա­մանակ­նե­րում մենք դի­մում ենք Կե­սարի օրի­նակին ոչ թէ պատ­մա­կան խնդիր լու­ծե­լու հա­մար, այլ մե­րօրեայ, ապա հա­գուստ էլ պի­տի լի­նի մե­րօրեայ։ Դա­սական նշա­նակում է միշտ ժա­մանա­կակից եւ այդ տե­սակէ­տից Շեքսփի­րը ստեղ­ծել է մարդկա­յին բնու­թեան իւ­րա­յատուկ մի հան­րա­գիտա­րան եւ իր երկեր­ը ոչ այլ ինչ են, քան հա­յելի­ներ, որ­տեղ կա­րելի է տես­նել ամէն մի կիրք, արատ կամ ար­ժա­նիք։

Հոկ­տեմբե­րի 23-ին Շեքսփի­րեան փա­ռատօ­նի շրջա­նակ­նե­րում հան­րութիւ­նը դի­տեց Զա­րա Ան­տո­նեանի «Լա­ւագոյ­նը Շեքսփի­րից» ներ­կա­յացու­մը, որի մա­սին ես գրել էի «Ակօս»ի էջե­րին եւ նշել, որ այդ ներ­կա­յացու­մը հան­դէս է գա­լիս որ­պէս գի­տակ­ցութեան հսկա­յական արա­գացու­ցիչ։ Եւ այդ տե­սակէ­տից նոյ­նիսկ Սթու­րուայի բե­մադ­րութիւ­նը զի­ջում էր մեր Զա­րայի ներ­կա­յաց­մա­նը։ Ինչ արած դա­րը սոս­կա­լի արա­գու­թեամբ առաջ է սլա­նում իր բո­լոր ձեռքբե­րումնե­րով հան­դերձ եւ թատ­րո­նը պի­տի կա­րողանայ քայլել դարի հետ համընթաց։