Ինքնութեան հիմնախնդիրների խոցելիութիինը Հայաստանում

Հրանտ Տինք հիմնադրամի և Համազգայինի կողմից հոկտեմբերի 7-8-ին հիմնադրամի «Հավաք» սրահում խորհրդաժողով էր կազմակերպուել՝ «21-րդ դարում հայկական ինքնութեանը քննադատական մոտեցումներ․ խոցելիութիւն, առաձգականութիւն և փոխակերպութիւն» խորագրով։ Խորհրդաժողովի բանախոսների շարքում էր բնասիրական գիտութիւնների դոկտոր, Խ. Աբովեանի անուան Հայկական Պետական Մանկավարժական Համալսարանի «Սփիւռք» Գիտաուսումնական Կենտրոնի տնօրէն, Հայ նոր եւ նորագոյն գրականութեան ամբիոնի վարիչ Սուրեն Դանիելյանը։ Դանիելյանը, ով բազմաթիվ հետազոտություններ է իրականացրել սփյուռքահայ գրականութեան և արևմտահայերենի կրթական խնդիրների շուրջ, ներկայացրել է Խորհրդային և մերօրյա Հայաստանում արևմտահայերէն կրթութեան խնդիրները։ Ստորև ներկայացնում ենք Սուրեն Դանիելյանի ներկայացրած նիւթը՝ ամբողջութեամբ։

Անցել է աւելի քան 170 տարի, ինչ ակնբախօրէն տարանջատուած են արեւմտահայ եւ արեւելահայ հատուածները այլամերժ կայսրութիւնների, քաղաքակրթական կեցութիւնների, լեզուական եւ գրական-մշակութային ընկալումների, կրթական շինարարութեան յայտնի համակարգերով: 

Դա վերաբերում է ազգային պատմութեան՝ դեռեւս լուծում չգտած, խճճուած ընկալումներին, աւանդական խորհրդանիշների կամ նրանց բերած բարդոյթների տարընթերցումներին, ընկերային տարաբնոյթ երեւոյթների հանդէպ յաճախ տրամագծօրէն հակադիր շահագրգռութիւներին, ոչ քիչ դէպքերում՝ ազգային-կուսակցական մենաշնորհ ընդունուած գնահատութիւններին։ Սա հանգամանք է, որ, ցաւալիօրէն, տարածում է գտել նաեւ գիտական ամենատարբեր մեկնութիւններում։

Այսօր, երբ իսկապէս սահմանագիծ կայ հայութեան կեցութեան երկու ժամանակների միջեւ (մինչեւ 1915-1920 թթ. եւ դրանից յետոյ), ընդգծուած սահմանագիծ է քաշուած նաեւ հայութեան հիմնարար ինքնութիւնների միջեւ՝ արեւմտահայ եւ արեւելահայ մակարդակներում:

Այս առումով, ինքնութեան փիլիսոփայական ընկալման ճանապարհին ուղենիշ է Գերապայծառ Լեւոն Զէքիեանի՝ 21-րդ դարասկզբին լոյս ընծայած «Ինքնութեան խճանկար» հատորը, որտեղ գիտնականը մեկնում է ինքնութեան դրսեւորման երկբեւեռ գծերը՝ անպայմանօրէն Մեծ Հայք-Փոքր Հայք, Պարսկահայք-Յունահայք, Կիլիկիա-Արեւելք, Պոլիս-Գաւառ, Ռուսահայ-Տաճկահայ-Պարսկահայ, եւ յանգում է այն իմաստին, որ սրանք բացայայտման ներթաքոյց կերպեր են հակադրական եղանակի շնորհիւ, «...առաւելաբար՝ Արեւելահայ-Արեւմտահայ երկակիութեան հանդերձանքով», ինչը, ի հա՛րկէ, մշակութային բազմապիսութիւն է, կամ ինչպէս գրքի խորագիրն է յուշում՝ «ինքնութեան խճանկար»:

Մեր խնդիրն է, նախ, այս զուգակշիռների պաշտպանութիւնը եւ հաստատումը՝ իբրեւ ազգային միասնական տեսլականի նախահիմք: Մեր նշած «պաշտպանութիւնը» առաջին հերթին վերաբերում է արեւմտահայ արժէքների ամբողջութեանը, որ վտանգուած է։ Բանն այն է, որ կազմաւորուած, զօրացած, «աւարտուն» միաւոր դարձած արեւելահայ ինքնութիւնը ամենատարբեր լծակներով իր նկրտումները, դոմինանտութիւնը, գերիշխանութիւնը եւ ազգային գրապատմական ուժը ի ցոյց է դնում ամենատարբեր հարթութիւններում։

Հայաստանի Հանրապետութիւնը ընթանում է հենց այսպիսի քաղաքականութեամբ, որը կարելի է կոչել «աւագ եղբօր» թելադրական վերաբերմունք, ինչին վարժուած էինք խորհրդային ժամանակներից:

Դրա շարժառիթները գալիս են պատմական դերի աղճատուած ընկալումից. մենք բոլորս համակերպուել ենք արեւմտահայ լեզուակրթական արժէքների գահավէժ ընթացքներին եւ, որքան էլ տարօրինակ է, կռիւ ենք տալիս, սուսեր ճօճում երբեմն երրորդական-չորրորդական նշանակութեան դաշտերում:

Բաւական է պարզապէս հպանցիկ վերյիշել, որ երէկ եւ, ինչն աւելի ցաւալի է, այսօր, արեւմտահայերէնը եւ նրա ուսուցումը Հայաստանի Հանրապետութեան հանրակրթական ու համալսարանական մակարդակներում պրիմիտիւ, ցածրագոյն արտայայտութիւն ունեն: Դա կարելի է առարկայօրէն, մէկ առ մէկ ցոյց տալ ժամաքանակների, դասընթացների ոչ համաչափ բաշխման օրինակներով: Դա կարելի է ցոյց տալ արեւմտահայ գրամշակութային աշխարհում առաւել ցցուն, հակադրական փաստարկներով: Միայն կուսակցական տեսլականով ապրած, բայց ազգային նկարագրով, իրենց մշակութային ներուժով յայտնի քանի՛ գրողի կարելի է յիշել, որոնք իրենց արժանի տեղը գտած լինէին խորհրդային 70 տարիների մղձաւանջի շրջանում: Հենց թէկուզ Համաստեղի, Աւետիս Ահարոնեանի եւ Մուշեղ Իշխանի օրինակները բաւական են ցոյց տալու անարդար, ընտրողական, խտրական վերաբերմունքի սահմանները:

Այժմ կանգնած ենք համանման խնդիրների ոչ միայն պատճառների վերհանման կամ նրանց բերած աղէտալի վիճակների արձանագրութեան փաստերի առջեւ, այլեւ ընդգծենք, քաղաքական եւ գրամշակութային ժամանակավրէպ խոցելիութեան յաղթահարման ճանապարհի սկզբում ենք: Այսինքն՝ գիտական ներուժի կողմից խոցելիութեան ակնառու եւ պատմական օրինակների վախվորած վերհանումը դրանց բացառման յուսալի հնարաւորութիւն կարող է դառնալ։

Խոցելիութեան դասդասման եւ համակարգման երեք պայմանական թուացող խմբեր ենք առանձնացրել, որտեղ «պայմանականը» խոցելիութեան ճանաչողութեան ինքնին յարաբերական բնութագրման փորձն է՝ իբրեւ հին ըմբռնումի եւ նոր մարտահրաւէրների արանքում բաւական խեղճացած, թոյլ, կարելի է ասել՝ ճգնաժամային իրավիճակների առկայութիւն, ախտանիշի յաղթահարման նոր հանգրուանի ճանաչում, իբրեւ ճանապարհի սկզբնական քարտէս.

Խոցելիութեան քաղաքական ընդգրկումներ.

1926 թ. Խորհրդային Հայաստանի բնակչութեան 60 տոկոսը, ըստ մարդահամարի յայտնի տուեալների, կազմում էին արեւմտահայերը՝ իբրեւ գաղթականներ, իբրեւ փախստականներ: Բայց նրանց ազգային ինքնութեան նկարագիրը Հայաստանում տրոհուեց, եւ նրանք ճակատագրի քմահաճոյքով լուծուեցին ընդհանուր հոսքի մէջ, կորցրին իրենց արեւմտահայ ինքնութիւնը, ինչը չգիտակցուած ամենամեծ կորուստն էր՝ իւրովի «նահանջ առանց երգի»: Նկատենք, որ այս «նախասիրութիւնը» ոչ միայն 20-ական թթ. մասնաւորումով, այլեւ այսօր էլ բնութագրում է արեւմտահայութեանը: Օրինակ՝ ծագումով արեւմտահայ աշխարհահռչակ դերասան Վահրամ Փափազեանը, աւելին՝ գրի մարդիկ՝ Գուրգէն Մահարին, Վաղարշակ Նորենցը, Վահրամ Ալազանը, Գեղամ Սեւանը եւ ուրիշներ, շատ արագ, զարմանալի դիւրութեամբ ինքնութեան գլխաւոր բաղադրիչ լեզուն զոհաբերում էին ազգային քաղաքական յարմարողականութեան պահանջներին: Մինչդեռ նոյնը չի կարելի ասել արեւելահայ գրագէտների վարքագծի մասին, որոնք յամառում էին Պոլսի եւ Սփիւռքի պայմաններում շարադրել իրենց գեղարուեստական խօսքը միմիայն արեւելահայերէնով: Այդ շարքում՝ Կոստան Զարեանը, Յարութ Կոստանդեանը, Յակոբ Կարապենցը, Եղիշէ Այվազեանը եւ ուրիշներ:

Քաղաքական հարցադրումների մէջ ինքնութեան կորուստները նկատում ու ցաւով արձանագրում էր մեծանուն Շահան Շահնուրը, որը Արեւմուտքին առաւել յայտնի է Արսէն Լիւբէն անունով: Եւրոպայում եւ Միացեալ Նահանգներում նոյնպէս արեւմտահայը ենթարկւում էր միջավայրի ազդեցութեանը, կամ ինչպէս Զահրատն էր ասում, լցւում էր «ուրիշներով շինուած հսկայ ծովուն մէջ»՝ շատ յաճախ կորցնելով լեզուի հետ նաեւ ազգայինի հիմնատարրերը՝ պատմական յիշողութիւն, պատկանելութեան գիտակցութիւն, մշակութային ժառանգութեան իմաստաւորում: Իսկ այսօր կարելի է արձանագրել ինքնութեան կորստեան տխուր հետեւութիւնը՝ երէկուայ ամերիկահայը մեծ մասամբ ամերիկացի է, արգենտինահայը՝ արգենտինացի, ֆրանսահայը՝ ֆրանսիացի, եւ այսպէս շարունակ: Սա երեւոյթ է, որ նկատւում է աշխարհով մէկ՝ ռուսական, հրէական, չինական, կորէական եւ այլ սփիւռքներում: Բոլորն աղմկում են, ուզում են ընդդիմանալ, բայց երեւոյթը յաղթական վերելքի ճանապարհով ընթացող վիճակներ է պարտադրում մեզ, որտեղ վերելքը ավելի խորհրդանշում է անկում նման ճակատագիր ունեցող ժողովուրդների մօտ:

Խոցելիութեան լեզուական եւ գրամշակութային ընդգրկումներ.

Այստեղ մենք նկատի ունենք արեւմտահայերէնի եւ արեւելահայերէնի զարգացման անհամաչափ կորագիծը: Դա գալիս է նաեւ նրանից, որ Խորհրդային Հայաստանի մէջ դեռ հեռաւոր 1922 թուականից մուտք գործեց աբեղեանական ուղղագրութիւնը, որը քաղաքական նպատակ էր հետապնդում երիտասարդ Միութեանական Հանրապետութեան համար՝ հեռու պահել «դրսի» հայութեանը երկրի գրամշակութային զարգացումներից, ասել է թէ՝ ազգային միասնական ներգրաւուածութիւնից: Աւելին՝ չմոռանանք, որ խորհրդային, անգամ հայ «չինովնիկները» պատրաստ էին զոհաբերել Մեսրոպեան, հայագիր այբուբենը երկրի լիակատար միջազգայնացման նպատակով, ինչպէս արեցին Ադրբեջանի եւ Միջին Ասիայի Հանրապետութիւնների պարագային:

Իսկ այդ ճանապարհին նրանք արհամարհեցին Յովհաննէս Թումանեանի եւ նրա օրինակով՝ «հայ գրողների, բանասէրների, մանկավարժների ու հրապարակախօսների» կարծիքը, մօտեցումը, սկզբունքը: Թումանեանը կտրուկ կասկած էր յայտնում, «թէ ե՛ւ Պրն. Մ. Աբեղեանը, ե՛ւ ինքը լուսժողկոմն էլ (Պօղոս Մակինցեան – Ս.Դ.) նրա հետ միասին անսխալական են, որ, առանց քննութեան ենթարկելու առաջարկը»՝ հրամանագրել են եւ պարտադրել «միայն դրանով գրել ու տպագրել»: Եւ Ամենայն Հայոց Բանաստեղծը դեռ յոյս ունէր, որ լուսժողկոմին մնում է «ուղղել իր արած սխալը, ետ վերցնել իր կարգադրութիւնը»:

Վարչակարգի համար խիստ անակնկալ եղաւ արեւմտահայերի, նոյնիսկ պարսկահայերի (ովքեր արեւելահայեր են) լեզուական դիմադրութիւնը, որոնք պահեցին Մեսրոպեան ուղղագրութեան հիմնատարրերը Հայաստանից դուրս: Սա հերոսութիւն էր, որ փորձել են անգիտանալ Խորհրդային եւ այսօր էլ նոյն տրամաբանութեամբ Անկախ Հայաստանում, երբ չեն հրաժարւում աբեղեանական ուղղագրութեան ոչ գիտական հիմքերից:

Ապշել կարելի է, թէ ինչպէս նրանք՝ հայ «դուրսեցիները»,- Շահան Շահնուր թէ Համաստեղ, Յակոբ Օշական թէ Վահան Թէքէեան, Զարեհ Խրախունի թէ Ռոպէր Հատտէճեան,- բոլո՜րը, բոլո՜րը անխտիր, վառ պահեցին իրենց մշակոյթը, զարգացրին գրաւոր խօսքը, տուեցին գեղարուեստական բարձրակարգ օրինակներ, հենց Մեսրոպեան աւանդոյթով: Իսկ փրկարար հանգրուանը եղաւ 20-րդ դարասկզբի լուսաւոր գրականութիւնը, որ այսօր էլ մնում է մեզանում չգերազանցուած բոլոր ժամանակների ելագծով:

Պատճառաբանութիւնը եւ հետեւութիւնը, մեր կարծիքով, գրութեան միասնութիւնն է: Մէ՛կն էր ուղղագրութիւնը: Նոյն կերպ էին շարադրում իրենց հանճարեղ գործերը Միսաք Մեծարենցն ու Վահան Տէրեանը, Դանիէլ Վարուժանն ու Յովհաննէս Թումանեանը, Սիամանթօն ու Եղիշէ Չարենցը: Եւս մէկ բան չմոռանանք. Սփիւռքի հայ գրողները դասական ուղղագրութեան եղանակը պահում-պաշտպանում էին, պահում ու պաշտպանում են նաեւ այսօր՝ ի հեճուկս օտար լեզուների գլոբալ յարձակումների, որն աւելին է, ներգործուն է, քան արեւելահայերի տեղային, լոկալ դիմադրութիւնը: 

Խոցելիութեան կրթական ընդգրկումներ.

Անշուշտ, կրթական եւ լեզուամշակութային հարցերը իրար սերտ առընչուած են, եւ դա բնական է. այն, ինչ առկայ է, պիտի փոխանցուի սերունդներին: Իսկ ի՞նչ ճանապարհով է կատարւում այդ փոխանցումը: Միանգամից ասենք՝ վատ: Դա՝ գոնէ Հայաստանի օրինակով:

Ռազմավարական կրթական ծրագրերում արեւմտահայ բաղադրիչը ընդհանրապէս շպրտուած է դուրս: Բերենք մէկ-երկու թռուցիկ գնահատութիւն, ինչի մասին շատ ենք խօսել տարբեր գիտաժողովներում: Հանրակրթական դպրոցներում անհամաչափ է արեւմտահայ գրողների իւրացման ընթացքը. տրւում է հեղինակը, նրա կենսագրականն է ներկայացւում, բայց ո՛չ հիմնական, ո՛չ աւագ դպրոցներում լեզուական աշխատանք չի կատարւում, մէկ դաս անգամ արեւմտահայ լեզուական իրողութիւններին չի յատկացւում: Եւ այստեղից արեւելահայ ու արեւմտահայ մակարդակներում ծաւալւում է շփոթը բառիմաստների ու քերականական կարգերի միջեւ: Արդի՞ւնքը. արեւելահայ աշակերտը այդպէս էլ ի վիճակի չի լինում հասկանալ, ամբողջապէս ճանաչել արեւմտահայ գրողին: Անկեղծ լինենք, ինչո՞ւ միայն աշակերտը, յաճախ նաեւ՝ ուսուցիչը:

Նոյն սարսափելի վիճակը կայ համալսարական մակարդակում, որտեղ բազմաթիւ լեզուների ուսուցման մայրուղիներում արեւմտահայերէնը փոքրիկ կածան ունի միայն: Բանասիրական բաժանմունքում, օրինակ, յատկացուած մէկ կիսամեակում, ընդամէնը շաբաթական մէկ հանդիպումով (34 ժամ) արեւմտահայերէնը մայր երկրում իւրացուելու ոչ մի շանս չունի: Դա արհամարհանք է, ինքնութեան ոտնահարում: Ինչ է, պատահակա՞ն է, որ Հալէպի փլուզումից յետոյ Հայաստան ապաստանած սակաւաթիւ ընտանիքների երեխաները այդպէս էլ չգտան որեւէ դպրոց, որեւէ ուսուցիչ, որ կը պաշտպանէր իրենց նախկինում ձեռք բերած լեզուական հմտութիւնները: Այդ երեխաները, եթէ մնացել են Հայաստանում, ակամայ բռնել են արեւմտահայ ինքնութիւնը կորցնելու թաւալգլոր ուղին:

Այժմ պէտք է ազգովի մտածել լեզուամշակութային ինքնութեան իրական, պարտադիր վերադարձի մասին: Չպէտք է թոյլ տալ ծուլութեան ու սրանից բխող տգիտութեան յաղթարշաւը:

Ինչո՞ւ ենք այսքան առարկայօրէն խիստ: Փորձեմ բացատրել: Բազմաթիւ գիտաժողովներ են գումարուել ե՛ւ Սփիւռքում, ե՛ւ Հայաստանում, որոնցում հարցադրումների անկիւնաքար է դիտուել ինքնութիւնը: Այսօր, երբ Հայաստանի Հանրապետութիւնը իր քաղաքականութիւնն է փորձում համադրել պետականութեան խորհրդանիշների հանդերձով, ուշադրութիւն քիչ է դարձնում, եթէ աւելի անկեղծ, չի էլ դարձնում համահայկական ինքնութեան դրսեւորման պահանջին: Մենք կ’ուզենայինք, որ առաջին հերթին ինքնութեան ճանաչումը բխի հոգեւոր, գրամշակութային նոր հարցադրումների պետական գիտակցութեան մակարդակից, որին անձկօրէն սպասում ենք

ՍՈՒՐԷՆ ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ (Հայաստան)