Առօրեայ թոհուբոհի մէջ անհրաժեշտ է յետադարձ ակնարկով վերյիշել ցարդ կատարուածները եւ ըստ այնմ մեկնաբանել վերջին զարգացումները։
Նախագահ Էրտողան փախստականներուն քաղաքացիութիւն տալու մասին իր ելոյթով դարձեալ օրակարգ կը զբաղեցնէ։ Հիւսիս Ատլանտեան Դաշինքի ժողովէն վերադարձին իր կատարած յայտարարութիւնները անգամ մը եւս պատճառ դարձան թեր ու դէմ կարծիքներու արծարծման։
Յիշենք որ «Արաբական Գարուն» կոչուած ապստամբութիւններու հոսանքին Սուրիա հասնելով, ամբողջ արեւմտեան աշխարհը մեծ ոգեւորութեամբ խրախուսեցին Պաշար Ասատի դէմ զինեալ ապստամբութիւնը։ Եւրոպական երկիրներու եւ ԱՄՆ-ի քաղաքական եւ դիւանագիտական բնոյթով այդ խրախուսման Թուրքիա մասնակցեցաւ զինուորական միջոցներով։ Այլեւս գաղտնիք չէ որ մարտնչելու համար Սուրիա փութացող շարիաթական ջոկատները իբրեւ անցման կէտ օգտագործեցին Թուրքիոյ սահմանները։ Սաուտի Արաբիոյ եւ Քաթարի նիւթական աջակցութեամբ, Թուրքիա զէնք ու զինամթերք ապահովեց ապստամբներուն։ Երկրի վարչութիւնը անպաշտօն պատերազմ հռչակեց հարեւան երկրի իշխանութեան դէմ, ամէն գնով օժանդակեց ընդդիմադիր շարքերուն։ Կործանիչ պատերազմի հետեւանքով բազմամիլիոն սուրիացիներ հարկադրուեցան գաղթել Լիբանան եւ Թուրքիոյ նման հարեւան երկիրներ։
Թուրքիա զլացաւ փախստականներուն գաղթականի իրավիճակ շնորհելէ։ Անոնք ընդունեց իբրեւ հիւր, որոնք օրինական ոչ մէկ պահանջ կրնային ներկայացնել։
Էրտողանի վերջին ելոյթը թէեւ կարգ մը սուրիացիներու մօտ ուրախութիւն պատճառած է, քանի որ քաղաքացիութեան իրաւունք ստանալով պիտի կրնան օգտուիլ ընկերային զանազան իրաւունքներէ։ Բայց աւելի մեծ մասը ապագայի նկատմամբ հեռանկար մը չի տեսներ Թուրքիոյ մէջ եւ իր առաջին նախընտրութիւնը կը մնայ պատերազմին դադարիլը եւ երկիր վերադառնալու հնարաւորութիւնը։ Կայ նաեւ զանգուած մը որ յետ այսու Սուրիոյ մէջ ալ ապագայ չի տեսներ եւ կը յուսայ արեւմտեան երկիրներու մէջ նոր կեանքի մը ձեռնարկել։
Նախագահ Էրտողանի ելոյթը ուրիշ գետնի մը վրայ նոր բանավէճերու առիթ ստեղծեց։ Թուրքիա իր հիմնադրութեան տարիներէն ի վեր զանազան միջոցներով վերացուցած է իր իսկ քաղաքացիներուն իրաւունքները։ Ցեղասպանութեան անմիջապէս յաջորդող շրջանին միայն մէկ անգամ գործածուելու դրութեամբ անցագիրներ ստացողներ անվերադարձ հեռացան երկրէն, թողելով իրենց բոլոր ունեցուածքը։ 1922-ին յաջորդող տարիներուն բնակչութեան փոխանակման ծրագիրով բազմաթիւ յոյներ պարտադիր գաղթեցին Յունաստան։ 1939-ին նոյն ճակատագրին ենթարկուեցան Մուսա Լերան եօթը գիւղերու հայ բնակիչները։ 1964-ին այս անգամ յոյն փոքրամասնութիւնը ճաշակեց նման դժբախտութիւն։ Բազմահազար յոյներ հարկադրուեցան 48 ժամուան մէջ իրենց ծննդավայրը լքելու, իրենց հետ ունենալով միայն 20 քկ. բեռ եւ 20 ԱՄՆ տոլար տարադրամ։
1980-ի զինուորական հարուածէն ետք այս անգամ ալ բռնակալ զօրավար Էվրէն երկրէն խոյս տուած ընդդիմադիրներու քաղաքացիութիւնը ջնջել փորձեց։
Երբ կը խօսուի օտար երկրացիներու՝ այս օրինակին մէջ սուրիացիներու քաղաքացիութիւն շնորհելու մասին բնականաբար զանազաններ ալ կը յիշեցնեն երկրին քաղաքացին ըլլալով հանդերձ իրաւունքներէն զրկուած հայերու, յոյներու, ասորիներու եւ այլոց մասին։
Սակայն որքա՞ն իրաւացի է հիմնադրութեան շաղախին մէջ ցեղասպանութեան զոհերու արիւնը խառնուած պետութենէ արդարութիւն ակնկալել։
