ՈՒՂԻ

-Բարձրու­թե­նէն կը վախ­նա՞ս։ 300 մէթր է։

-Ո՛չ, կ՚ըսէ ու­ղե­կիցս։ Քա­նի՞ վայրկեան կը տե­ւէ։

-Տասնմէկ։

Երբ որ կը գո­ցուին «Տա­թեւեր»ի դռնե­րը ու աշ­խարհի «յե­տադարձ կա­պով ամե­նաեր­կա­ր» այդ ճո­պանու­ղին կ՚ուղղուի Հա­լիձո­րէն դէ­պի Տա­թեւի վանք, -մօտ վեց քի­լոմէթ­րա­նոց ոս­տում կա­տարե­լով Որո­տանի կիր­ճին վրայ-, քսա­նի չափ ու­ղե­ւոր­նե­րու ընդդէմ յայտնուող հիաս­քանչ հա­մայ­նա­պատ­կե­րը թե­լէ մը կա­խուած խօ­սակ­ցութիւն կը ներշնչէ «ու­ղի»նե­րու մա­սին։

-Հա­կառակ իր պարզ տես­քին եւ կազ­մին, հա­յոց լե­զուի մէջ ամե­նէն շատ ճամ­բայ կտրած բառն է «ու­ղի»ն։ Սի­րած է ու­նե­նալ ու­ղե­կից­ներ՝ յե­տադաս եւ նա­խադաս մաս­նիկներ։ Չէ՞ որ առան­ձին ճամ­բորդել հա­ճելի չէ... Օրի­նակ­նե­րը շատ են. ու­ղե­ւոր, ու­ղեգնաց, ու­ղե­ւորու­թիւն, ու­ղեկցիլ, ու­ղե­կից, ու­ղե­գիծ, ու­ղե­գիրք, ու­ղե­չափ, ու­ղե­պան, ու­ղե­տոմս, ու­ղեգրու­թիւն, ու­ղե­ցոյց...

-Եթէ չկա­րենանք վան­քը գտնել՝ ու­ղե­կորույս...

-Իսկ աւե­լի պատ­կե­րալից են անոր նա­խադաս մաս­նի­կով աճած շա­ռաւիղ­նե­րը. ծա­ռու­ղի­ները Երե­ւանի, Հիւ­սիս-Հա­րաւ մայ­րուղին, Երե­ւանի բեր­դի գաղտնու­ղի­ները, բնա­կարան­նե­րու կո­յու­ղի­ները, Սա­յաթ-Նո­վա փա­կու­ղին, Թբի­լիսեան խճու­ղին, Ար­փա-Սե­ւան փա­պու­ղին...

-Եւ մայ­րա­քաղա­քի երի­տասարդնե­րուն ամե­նասի­րածը՝ Սի­րահար­նե­րու Այ­գիի ճե­մու­ղի­ները...

-Եւ դեռ՝ ար­տուղի, կպրու­ղի, նրբու­ղի, ներքնու­ղի, գո­ղու­ղի, զար­տուղի, ջրու­ղի, քա­րու­ղի...

Հա­լիձո­րի գիւ­ղը, որ թա­ռած է կիր­ճի կա­տարին եւ ուրկէ կը սկսի ար­կա­ծախնդրա­կան այս ճա­նապար­հորդու­թիւնը, դան­դա­ղօրէն կը հե­ռանայ, կը փոք­րա­նայ։ Դի­տողը այժմ կ՚առանձնա­նայ յա­ճախ ուղղա­հայեաց՝ ան­տա­ռապատ լան­ջե­րու, թա­ւալող ջու­րե­րու, ջրվէժ­նե­րու, ոլո­րապ­տոյտ արա­հետ­նե­րու եւ քար­քա­րոտ զա­ռիվեր բլուրնե­րու՝ վայ­րի, բայց հիաս­քանչ տե­սարա­նով։

-«Ու­ղի» բա­ռը սկիզ­բը այսքան ճիւ­ղա­ւորուած չէր, այսքան թե­ւեր չէր առած։ Ու­նե­ցեր է նա­խա-հնդեւ­րո­պական շատ հա­մեստ ար­մատ, «uł», որ պահ­պա­նուած է հին հա­յերէ­նի նա­խաձե­ւին մէջ՝ «ուղ»։ Այս ար­մա­տէն ծա­գած է յու­նա­րէն αὐλός, -aulos /աւ­լոս- բա­ռը, «խո­ղովակ, անցք, ծակ»։ Յոյ­նե­րու «εναυλος» էնաւ­լոս բա­ռը «գե­տի ան­կո­ղին» է, իսկ «αυλων» աւ­լօն բա­ռը՝ «կիրճ, հո­վիտ, փոս, նե­ղուց»։ «Աւ­լոս»ը նաեւ հին Յու­նաստա­նի սրինգն էր։ Ու­նէր եր­կու տե­սակ. միափող եւ երկփող։ Նոյն ար­մա­տէն եկած են խե­թերէն auli, լա­տինե­րէն alvus «խո­ռոչ, փոր», alveus «խո­ռոչ, փոս, գե­տի ան­կո­ղին», ինչպէս նաեւ՝ չե­խերէն ulice, հին սլա­ւոնե­րէն ulica եւ ռու­սե­րէն «ու­լի­ցա» բա­ռերը, որոնք կը նշա­նակեն փո­ղոց, նրբանցք, մինչ՝ լի­թուա­ներէն aulys, լեթ­թո­ներէն aulis, սլո­վաքե­րէն ulj բա­ռերը կը նշա­նակեն «մե­ղուի փե­թակ, սնա­մէջ ծառ, կոճղ»։

Կիր­ճի յա­տակը այժմ կը յայտնուին Հա­րանց անա­պատն ու Սա­տանի կա­մուրջը, մէ­կը մար­դու, իսկ միւ­սը՝ բնու­թեան ձեռ­քով կեր­տուած եր­կու հրաշքներ։

- «Ու­ղի»ն, բնա­կանա­բար, նախ կ՛ըն­թա­նար հո­ղի վրայ։ Ապա, -քա­ղաքակրթութեան եւ մար­դու երե­ւակա­յու­թեան հետ զու­գա­հեռ-, սկսեր է ձեր­բա­զատուիլ ան­կէ. ըն­թա­ցեր է եր­կաթ գի­ծերու վրայ, ապա թե­լէ մը կա­խուած ու վեր­ջա­պէս օդի մէջ՝ առ­կախ, օդա­նաւա­յին ըն­կե­րու­թիւննե­րու հա­մար գոր­ծա­ծուած։

- Հասկցա՜յ... «եր­կա­թու­ղի», «ճո­պանու­ղի», բայց եր­րորդը...

- «Աւիաու­ղի»։ Բա­ռագիւտ մըն է որ կա­տարեր ենք հայ­րե­նիքի մէջ։ Բարդ բառ մը, լա­տինե­րէն avis «թռչուն» եւ բնիկ հայ­կա­կան «ու­ղի» բա­ռերը զու­գե­լով կազ­մուած, հա­մապա­տաս­խան՝ «airlines» մի­ջազ­գա­յին բա­ռին։

- Ինչպէս «Armavia» ըն­կե­րու­թիւնը, որ Հա­յաս­տա­նի ազ­գա­յին օդա­նաւա­յին ըն­կե­րու­թիւնն էր։

- Իսկ նոր շրջան­նե­րուն «ու­ղի»ն ստա­ցեր է փո­խաբե­րական իմաստ. գոր­ծունէու­թիւն, ըն­թացք, կեանք։ «Իմ ու­ղին միշտ մթին, մե­նաւոր/Կը գնամ իմ դժկամ ցա­ւի հե­տ» (Վ. Տէ­րեան)։ Ու­նինք պատ­կե­րալից դար­ձուածքներ. «Արիւ­նոտ ու­ղի»՝ զո­հերով լե­ցուն, ծանր կեանք, «Կո­րագիծ ու­ղի»՝ ոչ շի­տակ վար­քա­գիծ, ըն­թացք։

- «Ու­ղի»ն մին­չեւ ո՞ւր կրնայ եր­կա­րիլ։

- Լե­զուա­բանա­կանօ­րէն՝ մին­չեւ «յու­ղարկա­ւորու­թիւն» եւ անոր պա­րագա­ները. յու­ղարկ՝ եր­թալ, յու­ղարկա­ւոր, ու­ղերկու­թիւն՝ «մե­ռելի յու­ղարկա­ւորու­թիւն»։ Ամէն ու­ղե­ւորու­թիւն պի­տի ու­նե­նայ իր վախ­ճա­նը, չէ՞։ Ինչպէս այս մէ­կը։ Ահա՝ հա­սանք։

Կը բա­ցուին Տա­թեւե­րի դռնե­րը ու ճամ­բորդնե­րը կ՚ուղղուին դէ­պի վա­նական հա­մալիր։ Բո­լորը առատ ժա­մանակ ու­նին աղօ­թելու, լու­սանկա­րելու, տպա­ւորուելու... Յու­շա­նուէր­նե­րու խա­նու­թը ու­նի շրջա­նի տե­սար­ժան վայ­րե­րու լու­սանկար­նե­րով պատ­րաստուած բա­ցիկ­ներ։

- Մէկ հատ առ­նենք, տուն ու­ղարկենք։

- Ու­ղի ար­կա­նել... Ի՜նչ գե­ղեցիկ ար­տա­յայ­տութիւն։ «Ու­ղի» բա­ռը բա­ցիկ­նե­րու, կամ նա­մակ­նե­րու հետ գա­ւառէ գա­ւառ շրջած՝ առած է ինքնու­րոյն ձե­ւեր. ար­ցախցին ու­զեր է իր ապ­րանքը «հղէ անել, ղար­կել», երե­ւան­ցին՝ «հղու անել, ղար­գել», ջու­ղա­ցին՝ «աղար­կել», սալ­մաստցին՝ «օղօր­կել», ագու­լիսցին՝ «ըղա՛րկիլ, ղա՛րկիլ», մշե­ցին՝ «օղըր­գել, ըղըր­գել», վա­նեցին՝ «էօրէօխ­կել», ախալցխա­ցին՝ «ղրկել», սե­բաս­տա­ցին՝ «ղրգել», սվե­դիացին՝ «ղրգիլ» խար­բերդցին՝ «խրգիլ» ու վեր­ջա­պէս ակնցին եւ պոլ­սե­ցին՝ «խրգէլ»։

Վե­րադար­ձի ճամ­բուն մեր ականջնե­րուն կ՚ըն­կե­րակ­ցի Ռո­պերթ Ամիր­խա­նեանի հմա­յիչ երաժշտու­թիւնը, Մի­սաք Մե­ծարեն­ցի բա­ռերով հիւ­սուած, ուր «ու­ղի» բա­ռը սէր եւ խա­ղաղու­թիւն կը ներշնչէ բո­լորին.

«Կար­միր ծա­ղիկ մը գա­րու­նի

Առ­տու մը ին­ծի նուիրե­ցիր.

Խան­դա­ղատանք մը յոր­դե­ցաւ

Իմ նուաղ­կոտ լանջքիս տակ՝

Ու թո­վան­քը համ­բոյրին հուր։

Ու մե­տաք­սէ ու­ղի մը զիս

Սէր-Ծա­ղիկին տարաւ ածուն»։