Գարեգին Քայա Քալայճը, որ չորս սերունդէ ի վեր պղնձագործութեամբ զբաղող Քալայճը գերդաստանին վերջին անդամն է, կը շարունակէ իր արհեստը, զոր սորված է իր հօրմէն։ Գարեգին Քայա Քալայճըի գործունէութիւնը սահմանափակուած չէ Թուրքիայով. իր գործերը յայտնի են նաեւ Տուպայիի, Քաթարի, Պահրէյնի նման վայրերու մէջ։ Քալայճըի ստեղծագործութիւնները կը զարդարեն Հանրապետութեան նախագահին նստավայրը, Չանքայայի ապարանքը, Հանրապետութեան նախագահին Իսթանպուլի ապարանքը։ Պապենական արհեստէն դուրս, Քալայճը այս շրջանին կ՚աշխատի այլ նիւթով մը եւս։ Սիլիքոնէ նիւթով մը ան կը սարքէ մեղրամոմի նմանող դիմաքանդակներ։ Քալայճըի հետ զրուցեցինք իր սարքած արձաններուն մասին։
ՎԱՐԴԱՆ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
estukyan@gmail.com
Վարդան Էսդուգեան-Քալայճը ընտանիքը չորս սերունդէ ի վեր կը զբաղի պղնձագործութեամբ։ Սիլիքոնով մեղրամոմէ արձաններ կերտելու ինչպէ՞ս սկսաք։
Գարեգին Քայա Քալայճը- Պղնձագործութեան մէջ սիլիքոնը կը գործածուի կաղապարաշինութեան համար։ Հայրս անցեալին յայտնի պղնձագործ մըն էր։ Հօրս խանութը Պէյազըթի շուկային մէջ միակն էր։ Այնպէս որ քաղաքապետարանը շուկայի փողոցին մայթերը երբ կը նորոգէր, հօրս յիշատակին նոյնութեամբ պահեց խանութին առջեւ գտնուող մայթի քարերը, որովհետեւ հայրս զանոնք փորած էր ու հոն քարեգնդակ խաղացած։ Այսօր մայթի այդ քարը նոյնութեամբ կը մնայ։
Ես ալ կը մտածէի խանութը նոյնութեամբ թողուլ, Մատամ Թուսոյի նման կերտել հօրս մէկ արձանը՝ իբրեւ թէ ան հոն կ՚աշխատի։ Սակայն շատ սուղ էր, 150 հազար փաունտ գին մը առաջարկուեցաւ։ Հետեւաբար հրաժարեցանք այս գաղափարէն։ Որպէս պղնձագործ կը շինէի դիմանկարներ, մարդու եւ անասունի երեսներ, նախշեր։ Բարեկամ մը սիլիքոնի տեսակ մը յայտնաբերած էր Իտալիոյ մէջ, որու քիլօն 8 հազար եւրօ կ՚արժէր։ Մենք որոշ բաղադրութիւն մը կատարելով այս նիւթին կաղապար մը փորձեցինք տալ։ Աւելի ետք գունաւորեցինք։ Գունաւորումը ո՛չ թէ մեղրամոմի նման աւարտին, այլ նախապէս կը կատարենք։ Քանի որ մեր գործածած նիւթը շատ սուղ է՝ մեր ամէն մէկ թերացումին արժէքը շատ ծանր կ՚ըլլայ։
Վ.Է.- Ամբողջացուցի՞ք ձեր հօր արձանը։
Գ.Ք.Ք.- Դեռ ոչ։ Հայրս մեզի համար փորձ մըն էր։ Ցարդ չորս արձան վերջացուցինք։ Առաջինը Ճարտարապետ Սինանն էր։ Թէեւ դեռ չենք աւարտած, սակայն մեծ մասամբ վերջացուցած ենք։ Միւսը Յարութիւն Ամիրա Պէզճեանն էր, որ կը ցուցադրուի Սուրբ Փրկիչ հիւանդանոցի «Պետրոս Շիրինօղլու» թանգարանին մէջ։ Աւարտած է նաեւ Սուլթան Ռէշատի արձանը եւ կը պահուի խանութը։ Սակայն մեր կարեւորագոյն ստեղծագործութիւնն է Մեսրոպ Բ. Պատրիարքը։
Առաջին արձանը, ինչպէս ըսի, Ճարտարապետ Սինանն էր։ Բաւական դժուար էր անշուշտ իր նկարը գտնել։ Կայ իր մէկ դիմանկարը որ աղօտ կերպով ցոյց կու տայ զինքը, 80-90 տարեկան հասակին։ Այդ նկարէն ներշնչուած՝ բաներ մը մէջտեղ բերինք։ Այդ մէկը տարի Պետրոս Շիրինօղլուին, որ շատ հաւնեցաւ։ Երբ կը մտածէինք ուրիշ անունի մը մասին՝ Պարոն Պետրոս առաջարկեց հիւանդանոցի հիմնադիր Յարութիւն Ամիրա Պէզճեանը։ Քանի որ Պէզճեանը ոչ ոք տեսած է՝ ոչ ոք քննադատելու առիթ ունի։ Արսէն Եարմանին կողմէ տրուած նկարի մը հետեւելով է որ զայն ստեղծեցինք։ Գումգափուի եկեղեցւոյ մէջ գտնուող իր շիրմին կիսանդրին, կտաւներու վրայ երեւցող դէմքն ալ չէր պատկաներ Պէզճեանին։ Կիսանդրիին եւ կտաւներու վրայ երեւցող երեսը կը պատկանէր դերասանի մը, որ Յարութիւն Ամիրա Պէզճեանի փոխարէն նկարուած էր։
Երբ Պէզճեանի արձանը կը փոխադրէինք «Պետրոս Շիրինօղլու» թանգարանը, հիւանդանոցի պաշտօնեաները զայն իրական կարծեցին ու հարցուցին թէ ի՞նչ հիւանդութիւն ունի ան։ Կատակեցի՝ ըսելով որ մէջքը բռնուած է, չի կրնար շարժիլ։ Յարութիւն Ամիրա Պէզճեանի նստարանին ճիշդ քովը կար պատրիարքական գահ մը։ Ըսուեցաւ որ այս աթոռին համար ալ սարքենք Մեսրոպ Պատրիարքին արձանը։ Շատ զգացուեցայ, որովհետեւ Մեսրոպ Պատրիարքը անձամբ կը ճանչնայի։ Ան էր որ անուանակոչած էր աղջիկս։ Երբ պատրիարքին արձանը կերտել առաջարկուեցաւ՝ ընդունեցայ առանց մտածելու։ Բայց ան այնքան յայտնի անձ մըն էր որ՝ ոչ մէկ թերութիւն պէտք է ունենար ստեղծագործութիւնը։ Ահաւասիկ այս պատճառով է որ Պէզճեանին արձանը սարքուեցաւ երեք ամիսէն, բայց Մեսրոպ Պատրիարքի արձանին համար պահանջուեցաւ մէկուկէս տարի։
Վ.Է.- Ինչպիսի՞ մանրամասնութիւններ ունին արձանները։
Գ.Ք.Ք.- Յարութիւն Ամիրա Պէզճեանին արձանը շուտով աւարտեցաւ քանի որ ան Մեսրոպ Պատրիարքին նման մօրուք չունէր։ Արձաններուն մազը, մօրուքը եւ պեխերը իրական մարդու մազ է։ Ինչ տեսակ որ ուզէք՝ այդպէս ալ կը վաճառուի։ Զոր օրինակ սեւ, ալեհեր, եւլն.։ Անշուշտ ըստ ձեր աշխատանքին կրնայ փոխուիլ։ Զանոնք ընտրելէ ետք՝ մազերը մի առ մի կը կարուին։ Այս գործողութենէն ետք վարսայարդարը կը սափրէ արձանին մազերը։ Երբ Մեսրոպ Պատրիարքին արձանը կը պատրաստէինք՝ այս հարցին վերաբերեալ դժբախտութիւն մը ապրեցանք։ Հինգ վայրկեան միայն հեռացած էի վարսայարդարի քովէն. երբ վերադարձայ տեսայ որ մօրուքը սխալ կտրած է եւ փճացուցած։ Հետեւաբար մազերը դարձեալ կարել ստիպուեցանք։ Այս ալ առնուազն երկու ամիս կորսնցուց մեզի։
Շատ դժուար է նաեւ կերպաւորելու աշխատանքը։ Կերպաւորելու ժամանակ անձը ձեր երեւակայութեան մէջ կը մարմնաւորէք առանց մազի, յօնքի, մօրուքի, այսինքն բոլորովին մերկ։ Արձանը պատրաստելու ընթացքին կարեւորագոյն հանգրուաններէն մէկն է այս աշխատանքը։ Յաջորդ փուլերուն, այսինքն կաղապարը աւարտելէ ետք, իրեն ձեւ մը կու տանք սիլիքոնէ այդ նիւթով։ Այդ նիւթը սխալ է սիլիքոն կոչել, քանի որ սիլիքոնը ունի երկու տարուան կեանք, մինչդեռ այդ արձանները կրնան հարիւրաւոր տարիներ գոյատեւել՝ եթէ դանակով չհարուածէք, այսինքն դիտմամբ չվնասէք։ Եթէ ամբողջութեամբ սիլիքոն գործածէք՝ չէք ունենար այդ արդիւնքը, որուն հասած ենք հիմա։ Այս նիւթը ձեռք կը բերենք տարբեր բաղադրութիւններ պատրաստելով։
Վ.Է.- Տիրամայրը տեսա՞ւ Մեսրոպ Պատրիարքին արձանը։
Գ.Ք.Ք.- Ճարտարապետ Սինանը մեր խաղալիքն էր, մենք զայն չընկալեցինք որպէս արուեստի գործ։ Փորձի շրջան մըն էր։ Սակայն պատրիարքը մեր գլուխ-գործոցն է։ Ցոյց տուած եմ միայն քանի մը հոգիի՝ ստանալու համար իրենց կարծիքը։ Անոնցմէ դուրս մարդ չէ տեսած։ Տիրամայրը եւս շատ սիրեց։ Նոյնիսկ մեզի տուաւ պատրիարքին ամենաշատ սիրած ակնոցը։ Արձանի վրայ գտնուող բոլոր հագուստները, մինչեւ կօշիկն ու գուլպան, կը պատկանին իրեն։
Վ.Է.- Տեսակցեցա՞ք պատրիարքարանին հետ։
Գ.Ք.Ք.- Այո, այցելեցինք պատրիարքարան։ Ճարտարապետ Սինանը աւարտելէ ետք՝ տարինք պատրիարքարան եւ հարցուցինք իրենց թէ արդեօք կ՚ուզէին որ նոյնպէս կերտէինք նաեւ մեր պատրիարքներուն արձանները։ Սակայն դիւրին չէ։ Նիւթական լուրջ ներդրում մը պէտք է։ Եթէ ծախսատար աշխատանք մը չըլլար, ոեւէ մէկէն առանց դրամ պահանջելու կ՚ուզէի կերտել ու նուիրել, բայց աժան գործ մը չէ։
Պատրիարքարանը նիւթականի պատճառով շատ չմօտեցաւ, սակայն զիս յանձնարարեց Պետրոս Շիրինօղլուին։ Ես ալ հանդիպեցայ իրեն։ Հետաքրքրուեցաւ եւ կերտեցինք պատրիարքին արձանը. միայն գաւազանը կը պակսի, թէեւ ես կը փորձեմ շինել, սակայն ան ունի իր ասան։ Ինչպէս որ հագուստները տուած էին, թերեւս ասան ալ տան։ Վերջապէս տանս մէջ պիտի չպահեմ զայն։ Պիտի ցուցադրուի թանգարանին մէջ։
Վ.Է.- Ապագային ո՞ր անձերուն արձանները կը ծրագրէք կերտել։
Գ.Ք.Ք.- Դեռ յստակ անուն մը չկայ, սակայն կան անձեր, որոնց արձանները պիտի ուզէի կերտել։ Օրինակ կ՚ուզէի սարքել Կոմիտասի արձանը։ Կիւլպէնկեան, Օրմանեան Պատրիարք, Շնորհք Պատրիարք, Հրանդ Տինք… Ո՞վ չ՚ուզեր կերտել անոնց արձանը։
Կարիք ունինք միայն նեցուկի։ Թէեւ չեմ գիտեր, որքա՞ն ճիշդ է նման բանի մը համար նեցուկ խնդրել, երբ հասարակութիւնը ունի բազմաթիւ խնդիրներ, սակայն վերջապէս այս մէկը տարբեր է… Այս մէկն ալ չենք կրնար անտեսել, որովհետեւ եթէ յետաձգենք՝ թերեւս երբեք չկարենանք կերտել, վերջապէս չենք գիտեր, թէ ինչքան պիտի ապրինք… Շատ գեղեցիկ գործ մը ընել պիտի տայի հօրս, բայց հիւանդացաւ, մուրճի երկու հարուած միայն զարկաւ, ու այդպէս մնաց…
file://localhost/Users/mac/Desktop/kaya33.jpg
Այս պատճառով դրամաշնորհ ստանալու համար կրնանք դիմումներ կատարել, եթէ ոմանք նախաձեռնակ ըլլան ու մեզի նեցուկ կանգնին՝ այս աշխատանքը կրնանք շարունակել։
Վ.Է.- Թէ՛ պղնձագործութիւնը, թէ արձանագործութիւնը միասնաբար ընել արդեօք դժուարութիւն կը յարուցէ՞։
Գ.Ք.Ք.- Անշուշտ, երկուքը միասին բաւական կը դժուարացնէ մեր աշխատանքը։ Պէտք է ըսել որ բուն ասպարէզիս՝ պղնձագործութեան վերաբերեալ մեծ նախագիծ մը գոյութիւն չունի։ Միջոցէ մը ի վեր գործերը կ՚ընթանան դանդաղ, նոյնիսկ գրեթէ դադրած են։ Աւելի առաջ գործեր սարքած էի Four Seasons Bosphorus Hotel-ի, W Hotel-ի, Raffles Hotel-ի, «Աթաթիւրք» օդակայանի պատուոյ սրահին համար։ Ունիմ նաեւ բազմաթիւ աշխատանքներ, զորս մէջտեղ բերած եմ գործակից նախագծողներու գործակցութեամբ եւ օգտուելով Օսմանեան եւ Սելչուքեան ոճէն։ Անոնցմէ մէկն է Սկիւտարի Շաքիրին մզկիթը, որ պաշտամունքի բացուած է եօթը տարի առաջ։
Բացի ասոնցմէ, մզկիթներ կերտած եմ նաեւ Քաթարի, Պահրէյնի մէջ։ Քանի որ այժմ նման նախագիծ մը չկայ՝ կրնանք այս արձանները շինել։ Եթէ պղնձագործութեան վերաբերեալ աշխատանք մը ունենայի՝ անկարելի պիտի ըլլար կատարել այլ աշխատանք մը։
