Հիւր բժիշկը դասարան կը մտնէ։ Ու բոլոր աշակերտները կը սկսին յոտնկայս արտասանել Միսաք Մեծարենցի «Սիրերգ»ը։
- Աշակերտներ, երկու շաբաթ վերլուծեցինք այս գեղեցիկ բանաստեղծութեան բոլոր գրական պատկերները, ներթափանցեցինք բանաստեղծին ներաշխարհին, հոգեկան ապրումներուն՝ ծանօթացած ըլլալով անոր առողջական անել վիճակին։ Իսկ այսօր բժշկի մը աչքով կրկին պիտի դիտէք բոլորը ու աւելի մօտէն պիտի ծանօթանաք այդ անողոք հիւանդութեան, որ կը կոչուի «թոքախտ»։ Հիմա ականջ տանք պարոն Պալեանի դասախօսութեան։
- Շնորհակալ եմ ձեր հրաւէրին եւ անշուշտ՝ այս գեղեցիկ եւ յուզիչ արտասանութեան համար։ Յիշեցի աշակերտութեան օրերս։ Աշակերտներ, «թոքախտ»ի մասին նախ պէտք է գիտնալ, թէ ան առանձնապէս թոքերու հիւանդութիւն չէ եւ միայն լանջէն ներս չէ՛ որ կը տեսնենք զայն։ Անոր կը հանդիպինք ուղեղի մէջ, ողնայարի վրայ...
Հիւր դասախօսը պատանիներուն հասկնալի բժշկական լեզուով կը սկսի պատմել հիւանդութեան պատմութիւնը, տեսակները, ախտանշանները, ախտաճանաչման ձեւերը, տարածման միջոցները, զայն հարուցող մանրէն, արդիական դեղամիջոցները... Աշակերտները կէտ առ կէտ, սղագիր կ՛ընդօրինակեն այդ գիտելիքները։ Իսկ երբ դասախօսութիւնը կը վերջանայ ու բոլորը կը սկսին շարադրութիւն մը գրել՝ «Մեծարենցը Բժշկի Աչքով», յարգելի հիւրին հետ ժամանակ կ՚ունենանք բժշկա-ստուգաբանական զրոյց՝ լանջերու եւ թոքերու մասին։
- Պարոն Պալեան, «լանջ» արմատը բնիկ հայկական է։ Մեր ստուգաբանները զայն կը համեմատեն անգլիացիներու lung՝ եւ անոնց դրացի ազգերու lunga, lungen, lungun, longhe, lunge բառերուն հետ, որոնք բուն կը նշանակեն «թեթեւ»։
- Զարմանալի չէ. թոքը, ինչ որ լանջքի մէջն է, մարմնի ամենաթեթեւ մասն է։ Թոքը ջուրի վրայ կը ծփայ, բայց սիրտը, լեարդը եւ այլ գործարանները՝ ո՛չ։
- Աւելին, Պարոն Պալեան, այս բառերուն ծագումը նախա-հնդեւրոպական է, կու գան legwh- արմատէն, որ կը նշանակէ թեթեւ, արագ, աշխոյժ։ Ուստի, «լանջ» նշանակող գերմանական, շուետական, հոլլանտական եւ գոթական բառերը ունին «թեթեւ» իմաստը ունեցող արմատներ. lätt, licht, light, leicht, leihts. ան մեր լեզուին տուած է նոր շունչ՝ պատկերալից բառեր. լանջագեղ, լանջաբաց, լանջազգեստ, լանջախաչ, լանջակից, լանջոսկր, լանջակողմ, լանջապահ, լանջապան, լանջապանակ, լանջանոց, քաջալանջ։
- Եւ՝ լայնալանջ։ Դարձեալ մանկութեան օրերէս կը յիշեմ Թումանեանի «Փարւանա»ն։ Արքան իր աղջկան կը քովէր Կովկասի ասպետները, որոնք հաւաքուած էին պալատին բակը, մրցելու եւ չքնաղ իշխանուհիին սիրոյն տիրանալու համար. «Նայի՜ր, դստրի՜կ, իշխանազուն / Էս քաջերին լայնալանջ / Այժմ պիտի հանդէս դուրս գան / Պայքար մըտնեն քո առաջ»։
- Պարոն Պալեան, «լանջ»ը, շունչի այդ ընդունարանը, ներշնչում է տուեր մեր երեւակայութեան ու փոխաբերական իմաստով դարձեր է «լերան կող»։ Ըստ ստուգաբան Աճառեանի, ունեցեր ենք բանաստեղծախառն բառեր. Արցախի մէջ՝ լանջիվայր, Շուլաւերի մէջ՝ լանջվայր, Ղազախի մէջ՝ լանջնուդուրս, լանջնուվայր։ Իսկ Շիրակի դաշտերուն մէջ «լանջիկ-լանջիկ», կամ՝ «լանջիկ-մանջիկ» արտայայտութիւնները կը նշանակեն կամացուկ, կատուի քայլերով։ Իսկ «թոք»ը մեր հին մատենագրութեան մէջ նշանակեր է «սպունգ», մէջը փուշփուշ ըլլալուն պատճառով։
- Այդ գործարանը կրնայ սնամէջ եղած ըլլալ, սակայն իմաստալից են անոր շնորհած բառերը. թոքախտ, թոքացաւ, թոքատուն, թոքախտաւոր, թոքախտաբոյժ, թոքաբորբ, թոքալիր, թոքակէս, թոքաչափ, լիաթոք։
- Մոկք գաւառի մէջ «թոքալ» նշանակեր է հազալ, իսկ Վանի մէջ «թոնքալ»՝ հեւալ։ Ունեցեր ենք նաեւ «թոքին տալ» արտայայտութիւնը՝ վազելէն հեւալ։
Աշակերտները մէկ շունչով վերջացուցեր են շարադրութիւնները։ Զանգակէն առաջ հարց-պատասխանի ժամանակ կ՚ունենանք։
- Պարոն Պալեան, կը հարցնէ Նանօրը, Հայաստանի մէջ թոքախտ կա՞յ։
- Նանօր, բոլոր երկիրներու մէջ կայ թոքախտ, յատկապէս թերզարգացած երկիրներու մէջ։ Մարդիկ կրնան ունենալ թոքախտի մանրէն, սակայն, ան յաճախ «թաքնուած», կամ «նիրհող» վիճակի մէջ կ՚ըլլայ, ո՛չ՝ գործօն։ Դուն վախնալու պէտք չունիս։ Իսկ Հայաստանի մէջ, այո, կայ թոքախտ։ Վերջին տարիներուն հանրապետութեան մէջ արձանագրուած է 1300-1500 դէպք։ Բայց դուք, հանգիստ շունչ առէք, որովհետեւ հիւանդութիւններու դէմ ամենազօրաւոր զէնքը գիտակցութիւնն է եւ ներշնչուեցէ՛ք բժշկութեան յառաջացումէն։
