Հայաստանի նոր մարտահրաւէրները

Դաշնակցային Ռուսիա, Եւրասիոյ եւ Հարաւային Կովկասէ ետք, Միջին Արեւելքի մէջ ալ կ՚ընդլայնէ իր ազդեցութեան տարածքը։ Ռուսիա այսպէսով օրըստօրէ աւելի կարեւոր դերակատար մը կը դառնայ համաշխարհային քաղաքականութեան մէջ։ Ռուս զինեալ ուժերու ինքնաթիռները Սուրիա-Թուրքիա սահմանագծին վրայ քանի մը անգամներ հատեցին սահմանը եւ մտան Թուրքիոյ օդային տարածք։ Բացի դիւանագիտական որոշ զգուշացումներէ կամ բողոքի պատգամներու փոխանակումէ, թրքական բանակին պատկանող երկու ուղղաթիռներ 6 եւ 7 Հոկտեմբերին հատեցին Հայաստանի սահմանը։ Նկատի ունենալով Ռուսիոյ Հարաւային Կովկասի տարածքին մեծագոյն զինուորական խարիսխին, 102-րդ զինագունդի գոյութիւնը, հայ մամուլը օդային տարածքի այս ոտնձգութիւնը կը դիտէ, իբրեւ Թուրքիոյ Ռուսաստանին տուած պատասխանը։ Տուեալ պայմաններու մէջ կ՚արժէ քննել Ռուսիոյ Դաշնութեան կովկասեան դարպասը հանդիսացող Հայաստանի Ռուսիոյ հետ յարաբերութիւնները։ Այս մասին խօսեցանք «Եւրասիոյ Համագործակցութեան Հիմնադրամ»ի վարիչ Գէորգ Տէր Գաբրիէլեանի հետ։

ՖԱԹԻՀ ԿԷՕՔՀԱՆ ՏԻԼԷՐ

fgdiler@agos.com.tr

Որքա՞ն սերտ են Հայաստան-Ռուսիա յարաբե­րու­թիւննե­րը։ Ի՞նչ խոր­քեր ու­նին։

Բազ­մաբնոյթ են այդ յա­րաբե­րու­թիւննե­րը։ 1828-ին Արե­ւելեան Հա­յաս­տան Պարսկա­կան Կայսրու­թեան իշ­խա­նու­թեան տակ էր։ Ռու­սա­կան կայսրու­թիւնը ար­շա­ւեց այդ տա­րած­քը եւ Հա­յաս­տա­նը ազա­տագ­րեց։ Այդ շրջա­նէն ետք ալ Հա­յաս­տա­նի ազ­գա­յին գի­տակ­ցութիւ­նը զար­գա­նալ սկսաւ։ Ցա­րական իշ­խա­նու­թեան օրով եւ ապա խորհրդա­յին տա­րինե­րուն ռու­սաց հետ բա­զում խնդիր­ներ ու­նե­նալով հան­դերձ, միշտ առ­կայ մնաց ռւու­սե­րու կող­մէ ազա­տուե­լու խոր­հուրդը։ Այս յա­րաբե­րու­թիւննե­րու պատ­մա­կան երե­սակն է։ Իսկ այժմու յա­րաբե­րու­թիւննե­րը կը ձե­ւաւորուին ռազ­մա­վարա­կան եւ զի­նու­րա­կան հա­մաձայ­նութիւննե­րու շուրջ։ 1993-էն այս կողմ նման հա­մագոր­ծակցու­թիւն մը կայ, որ քա­նի մը ան­գամ ալ վե­րատեսուած է։ Հա­յաս­տա­նի մէջ ռազ­մա­վարա­կան նշա­նակու­թիւն ու­նե­ցող ոլորտնե­րը ծա­խուած են ռուս գոր­ծա­տէր ըն­կե­րու­թիւննե­րու։ Ան­շուշտ կայ նաեւ մշա­կու­թա­յին գոր­ծօ­նը։ Արե­ւելա­հայե­րը վեր­ջին եր­կու դա­րերուն եւ­րո­պական ար­ժէքնե­րու եւ հա­մաշ­խարհա­յին գա­ղափա­րախօ­սու­թիւննե­րու հետ կը հա­ղոր­դուին ռու­սե­րէնով։ Հա­յաս­տա­նաբ­նակ բո­լոր հա­յերը ռու­սե­րէնի կը տի­րապե­տեն։ Իրենց հա­մար մշա­կոյ­թի լե­զու է ան, եւ որոշ նիւ­թեր ռու­սե­րէնով աւե­լի հեշտ կրնան ար­տա­յայ­տել, քան հա­յերէ­նով։ Տնտե­սական ճգնա­ժամի պատ­ճա­ռով բազ­մա­թիւ հա­յեր աշ­խա­տանք ճա­րելու հա­մար Ռու­սաստան կ՚եր­թան։ Բաղ­դատմամբ Եւ­րո­պայի կամ Ամե­րիկա­յի, շատ աւե­լի հեշտ է Ռու­սիա եր­թալ, քա­նի որ լե­զուին կը տի­րապե­տեն եւ վի­զայի հար­կադրու­թիւն չկայ։ Գա­ցող­նե­րէն ոմանք մեծ յա­ջողու­թիւններ ար­ձա­նագ­րե­ցին։ Բա­ցի այդ, Հա­յաս­տան կ՚ան­դա­մակ­ցի կարգ մը մի­ջազ­գա­յին դաշ­ինքներու, որոնց առաջ­նորդը կամ ան­դամ է նաեւ Ռու­սիան։ Եր­կու եր­կիրնե­րու մի­ջեւ յա­րաբե­րու­թիւնը ան­շուշտ որ ան­թե­րի համ հա­ւասար չէ։ Շատ ան­գամ Ռու­սիոյ Դաշ­նութիւ­նը իր կամ­քը կը պար­տադրէ Հա­յաս­տա­նին։ Բազ­մա­թիւ հա­յեր դժգոհ են ռու­սե­րու վե­րաբե­րու­մէն, բայց կաս­կած չկայ որ Հա­յաս­տան դեռ եր­կար տա­րիներ պի­տի շա­րու­նա­կէ Ռու­սիոյ հետ դաշ­նա­կից մնա­լու։

Հա­յաս­տան փոք­րիկ եր­կիր մըն է, բայց ըստ երե­ւոյ­թի շատ կա­րեւոր է Ռու­սաս­տանի հա­մար։ Ի՞նչպէս կը բա­ցատ­րէք այս երե­ւոյ­թը։

Խորհրդա­յին տա­րինե­րուն Հա­յաս­տան-Թուրքիա սահ­մա­նը միաժա­մանակ հա­մայ­նա­վար եր­կիրնե­րու Հիւ­սիս Ատ­լանտեան Դա­շին­քի հետ սահ­մանն էր։ Այ­սօր ալ՛ թէեւ սահ­մա­նը փակ է, բայց կը խորհրդանը­շէ «ՕԹԱՆ»-ի գե­րակշռած տա­րած­քը եւ Ռու­սիոյ գե­րակշռած տա­րած­քը։ Վրաս­տան դէ­պի արեւմտեան ար­ժէքներ եւ «ՕԹԱՆ» կը հա­կի։ Ատրպէյ­ճան կը փոր­ձէ որոշ հա­ւասա­րակշռու­թիւններ պա­հել։ Իսկ Հա­յաս­տան Ռու­սիոյ ամե­նավստա­հելի դաշ­նա­կիցն է։ Պէտք չէ մոռ­նալ թէ Հա­յաս­տան Թուրքիոյ եւ Մի­ջին Արե­ւել­քի դէմ զի­նուո­րական խա­րիսխ ու­նե­նալու ամե­նամօտ եր­կիրն է։ Թէեւ Ռու­սաստան եր­կար տա­րիներ հե­ռու կե­ցած էր յար­ձա­կողա­կան ար­տա­քին քա­ղաքա­կանու­թե­նէ, բայց իբ­րեւ ամ­րոց պա­հած էր Հա­յաս­տա­նի իր զօ­րագունդը։ Այժմ երբ Նա­խագահ Փու­թին կը որ­դեգրէ շատ աւե­լի աշ­խոյժ ար­տա­քին քա­ղաքա­կանու­թիւն մը, այդ զօ­րագունդը բո­լորո­վին կա­րեւոր կը դառ­նայ։ Այս բո­լորէն վեր, Ռու­սաստա­նի ազ­գե­րու մէջ հա­յերը ամե­նանու­րեալն են։ Վեր­ջա­պէս Ռու­սիոյ հայ­կա­կան սփիւռքը ամ­բողջ աշ­խարհի տա­րած­քին մե­ծագոյն սփիւռքն է, որ բնակ­չութիւ­նով կը գե­րազան­ցէ նոյնիսկ Հա­յաս­տա­նը։

Հա­յաս­տա­նի սահ­մա­նակից են Իրան եւ Թուրքիա, ուր վեր­ջերս կա­րեւոր զար­գա­ցումներ կան։ Օրի­նակ Իրան եւ Ամե­րիկա կը մեր­ձե­նան իրա­րու։ Միւս կող­մէ Թուրքիա կը հե­ռանայ արեւմտեան աշ­խարհէն եւ կը մատ­նուի քա­ղաքա­կան ճգնա­ժամի։ Այս զար­գա­ցումնե­րը ի՞նչ ազ­դե­ցու­թիւն կը գոր­ծեն Հա­յաս­տան- Ռու­սիա յա­րաբե­րու­թիւննե­րուն։

Եթէ Հա­յաս­տա­նի ար­տա­քին քա­ղաքա­կանու­թիւնը ճշդող­նե­րը լաւ ռազ­մա­վարու­թիւններ մշա­կեն, կրնան կա­րեւոր ձեռքբե­րումներ ապա­հովել մա­նաւանդ Իրա­նի մի­ջոցաւ։ Կրնան միջ­նորդել կարգ մը շա­հու­թա­բեր ոլորտնե­րուն Ռու­սիոյ եւ Իրա­նի հա­մագոր­ծակցու­թեան։ Իսկ Թուրքիոյ հետ հիմ­նա­կան խո­չըն­դո­տը փակ սահ­մանն է, որ ամ­բողջո­վին կա­խեալ է Թուրքիոյ քա­ղաքա­կանու­թենէն։

Հա­յաս­տան-Ռու­սիա յա­րաբե­րու­թիւննե­րուն վրայ Թուրքիա եւ Ատրպէյ­ճան ի՞նչ ազ­դե­ցու­թիւն ու­նին։

Հա­յաս­տան Կով­կա­սի եւ Մի­ջին Արեւել­քի մէջ իր գո­յու­թիւնը յա­րատե­ւօրէն պա­հած քրիս­տո­նեայ երկիր մըն է։ Պատ­մա­կան գոր­ծօ­նը չենք կրնար ան­տե­սել։ Հա­յերը միշտ վախ­ցած են Բան­թուրքա­կան թու­րա­նի տես­լա­կանէն։ Քար­տէ­սին նա­յելով կը տես­նենք թէ, Հա­յաս­տան կը գտնուի Թուրքիան եւ Ատրպէյ­ճա­նը իրար­մէ ան­ջա­տող դիր­քի մէջ։ Եթէ Հա­յաս­տան հոն չըլ­լար, տես­լա­կանօ­րէն մին­չեւ Կաս­պից Ծո­վի հան­դի­պակած ափե­րու թրքա­կան ցե­ղերը դիւ­րաւ պի­տի միանա­յին իրա­րու։ Թէեւ այ­սօր իրա­ւացի չէ այդ երա­զը, բայց հա­յերը նման սպառ­նա­լիքը պի­տի զգան որ­քան ատեն որ բա­րեացա­կամ քայ­լեր չառ­նուին Թուրքիոյ եւ Ատրպէյ­ճա­նի կող­մէ։

Հայ­կա­կան սփիւռքը ինչպէս կը դի­տէ Հա­յաս­տան-Ռու­սիա յա­րաբե­րու­թիւննե­րը։

Ամե­րիկա­հայե­րը աւան­դա­բար կը զօ­րակ­ցին Հա­յաս­տան-Ռու­սիա հա­մագոր­ծակցութեան։ Բայց Հայաստանի նոր սե­րունդը արեւմտեան գի­տելիք­նե­րու եւ ճար­տա­րագի­տու­թեան առու­մով եւս ակնկա­լու­թիւններ ու­նի։ Կը տես­նեն երկրէ ներս օլի­կարխնե­րու իշ­խա­նու­թեան ան­պա­տեհու­թիւննե­րը։ Կը փոր­ձեն երկրի ճա­կատագ­րին ազդել։ Այս դիրքին մէջ Հայաստան, թէ կը շարունակէ Ռուսաստանի հետ համագործակցիլ, եւ թէ ԱՄՆ-ի եւ ԵՄ-ի հետ արդիւնաւետ ոլորտներ մշակել։