Քեզ ի՛նչ եղաւ, Թիֆլի՛ս

Թիֆ­լի­սը Քուր գե­տի ափին է, բայց այն, ինչ տե­ղի ու­նե­ցաւ Շա­բաթ լոյս Կի­րակի գի­շեր Յու­նի­սի 14-ին, Քուրի պատ­ճա­ռով չե­ղաւ։ Ժա­մեր շա­րու­նակ յոր­դա­ռատ անձրեւ­ներ տե­ղացին եւ ջրհե­ղեղեց Վե­րէ գե­տակը, որը հո­սում էր իր հա­մար գե­ղատե­սիլ մի կիր­ճում, որ­տեղ վեր­ջին տա­րինե­րին գե­տակով հրա­պուրուած քա­ղաքա­ցինե­րը կա­ռու­ցել էին մէկ-եր­կու յար­կա­նի տներ։

ԾՈՎԻՆԱՐ ԼՈՔՄԱԿԷՕԶԵԱՆ

dzovinarlok@gmail.com

Ես սի­րահա­րուած եմ։ Իսկ ի՞նչ է սէ­րը։ Երբ ինչ-որ մէկն առե­ւան­գում է քո հո­գին։ Իմ սի­րեկա­նի անու­նը Թիֆ­լիս է։ Ամէն ան­գամ մեկ­նե­լով Թիֆ­լիս, ես մեկ­նում եմ իմ հո­գու յե­տեւից։ Ինչպէս ամէն շնորհքով քա­ղաք իմ Թիֆ­լի­սը գետ ու­նի։ Կա­մուրջ գե­տի վրայ։

-Ո՞ւր են գա­լիս սո­վորա­բար անձնաս­պաննե­րը Թիֆ­լի­սում։

-Այդպի­սի տեղ չկայ։ Այստեղ ինքնաս­պա­նու­թիւններ չեն լի­նում։

Հա­յերը Թիֆ­լի­սում

Կեան­քի քա­ղաք է իմ Թիֆ­լի­սը։ Քե­ֆի քա­ղաք։ Յա­մենայնդէպս այդպի­սին էր ան­ցեալում եւ այժմ էլ ջա­նում է պահ­պա­նել իր հե­քիաթա­յին գե­ղեց­կութիւ­նը զբօ­սաշրջիկ­նե­րի հա­մար, կորցնե­լով սա­կայն նոր ժա­մանակ­նե­րում ռու­սե­րէն լե­զուն, որով շփւում էին մի­մեանց հետ բազ­մա­թիւ ազ­գա­յին խմբեր, որոնք ու­նէին մի ընդհա­նուր ինքնու­թիւն, որն էր եր­ջա­նիկ թիֆ­լիսցի­ներ։ Բո­լոր ազ­գե­րը փոք­րա­մաս­նութիւն էին։ Եւ ամէն մէկն ասում է, որ ինքն է կա­ռու­ցել Թիֆ­լի­սը, պար­տա­դիր շեշ­տե­լով սա­կայն հա­յերի դե­րը։ Գեր­մա­նական հա­մայնքի նա­խագահն, օրի­նակ, Ալեք­սանդր Ֆելդմա­յերն ասում է, որ գեր­մա­նացի­ներն են հա­յերի հետ մէկ­տեղ ստեղ­ծել այս քա­ղաքը եւ հպար­տութեամբ աւե­լաց­նում է, որ իր մեծ­մայրը հա­յու­հի էր։ Վրաս­տա­նի մայ­րա­քաղաք Թիֆ­լի­սում վրա­ցինե­րը նոյնպէս փոք­րա­մաս­նութիւն էին հա­յերի հա­մեմատ։ Այ­սօր հա­յերը բնակ­չութեան 7-8 % են կազ­մում, բայց 19-րդ դա­րում, օրի­նակ, Թիֆ­լի­սի բնա­կիչ­նե­րի գլխա­ւոր մա­սը կազ­մում էին հա­յերը, 2.000 տուն կար քա­ղաքում, որոն­ցից միայն 200 էին վրա­ցական, մնա­ցածը հա­յերինն էին եւ միայն հա­յերի մէջ կա­րելի էր տես­նել ու­նե­ւոր­ներ։ Սկսած 19-րդ դա­րից մին­չեւ 20-րդ դա­րաս­կիզբը, այ­սինքն մին­չեւ Հոկ­տեմբերեան յե­ղափո­խու­թիւնը (1917) քա­ղաքա­պետ­նե­րը հա­յազ­գի էին. 47-ից 45-ը։

1936-ին Թիֆ­լիս կամ Տպղիս անու­նը փո­խուեց եւ դար­ձաւ Թբի­լիսի։ Թբի­լի նշա­նակում «տաք», իսկ սի՝ «աղ­բիւրնե­րի տակ»։ Երե­ւի աշ­խա­րում նման հան­քա­յին բաղ­նիքներ չկան, ին­պի­սին են Թբի­լիսիում՝ հենց քա­ղաքի կեդ­րո­նի Աբա­նոտու­բա­նի թա­ղամա­սում։

Ջրհե­ղեղ Թբի­լիսիում

Թիֆ­լի­սը Քուր գե­տի ափին է, բայց այն, ինչ տե­ղի ու­նե­ցաւ Շա­բաթ լոյս Կի­րակի գի­շեր Յու­նի­սի 14-ին, Քուրի պատ­ճա­ռով չե­ղաւ։ Ժա­մեր շա­րու­նակ յոր­դա­ռատ անձրեւ­ներ տե­ղացին եւ ջրհե­ղեղեց Վե­րէ գե­տակը, որը հո­սում էր իր հա­մար գե­ղատե­սիլ մի կիր­ճում, որ­տեղ վեր­ջին տա­րինե­րին գե­տակով հրա­պուրուած քա­ղաքա­ցինե­րը կա­ռու­ցել էին մէկ-եր­կու յար­կա­նի տներ։ Աւա՛ղ, այդ տնե­րը դար­ձան նրանց հա­մար գե­րեզ­ման, որից նրանց դժուարու­թեամբ տար­հա­նում էին փրկա­րար­նե­րը։ Իրենց տան մի­ջից չկա­րողա­ցան դուրս գալ հա­յազ­գի Ժան­նա եւ Սվետ­լա­նայ Եգիազա­րով­նե­րը։ Այդ ըն­տա­նիքից միւս եր­կուսն էլ՝ Լիան­նան եւ Նա­նա Եգիազա­րովա­ները ջրա­հեղձ եղան։ Այսպի­սով 13 զո­հուած­նե­րից 4-ը Եղիազա­րով­նե­րի ըն­տա­նիքից էին։ 24 հո­գի հա­մար­ւում են ան­յայտ կո­րած­ներ։ Ավ­տո­ները տնե­րի տա­նիք­նե­րին էին յայտնւում, շրջւում եւ խոր­տակւում, ճա­նապարհներն անան­ցա­նելի դառ­նում, շուրջբո­լորը աւեր­ւում էր եւ վա­րարող գե­տակի ջրե­րով քշւում։ Տաս­նեակ ըն­տա­նիք­ներ անօ­թեւան մնա­ցին, նրան­ցից ամեն­քին կա­ռավա­րութեան որոշ­մամբ պի­տի յատ­կացնէն 4.500 տո­լար։ Մարդկան­ցից զատ տու­ժե­ցին նաեւ կեն­դա­նինե­րը, քան­զի ամե­նամեծ հա­րուա­ծը հաս­ցուեց կեն­դա­նաբա­նական այ­գուն։ 600 կեն­դա­նինե­րից 300-ը զո­հուե­ցին. մե­ծավան­դակներն աւե­րուե­ցին եւ այնտե­ղից դուրս պրծան գի­շատիչ կեն­դա­նինե­րը. 6 առիւծ, 6 վագր, 7 արջ, 13 գայլ, գե­տաձին, մի քա­նի կո­կոր­դի­լոս­ներ լո­ղում էին հոր­դա­ցող ջրե­րի մէջ… Յա­տուկ ջո­կատա­յին­նե­րը ստի­պուած էին գի­շատիչ­նե­րին գնդա­կահա­րել, ին­չին հա­մաձայն չէր այ­գու տնօ­րէնը, բայց ի՛նչ արած, եթէ մարդկանց կեան­քին վտանգ էր սպառ­նում։

Հա­յաս­տանցի­ները օգ­նութիւն ցու­ցա­բերե­ցին դրա­ցինե­րին. Երե­ւանի կեն­դա­նաբա­նական այ­գու չորս աշ­խա­տակից­ներ մեկ­նե­ցին Թբի­լիսի։ Իրենց մար­դա­սիրա­կան օգ­նութիւնն առա­ջար­կե­ցին յատ­կա­պէս Ուքրաինա­ցինե­րը։ Վրաս­տա­նի նախ­կին նա­խագահ Մի­խաիլ Սաակաշվի­լին այժմ Ուքրաինա­յի կա­ռավար­ման կազ­մում է. դառ­նա­լով Օդե­սայի մար­զի նա­հան­գա­պետ, նա պի­տի գոր­ծադրի կա­շառա­կերութեան դէմ պայ­քա­րի իր փայ­լուն փոր­ձը։

Վրաց Կա­թողի­կոս-Պատ­րիարք Իլիայ Բ-ն յայ­տա­րարեց, որ կեն­դա­նաբա­նական այ­գին մեղ­քի պատ­ճա­ռով կոր­ծա­նուեց, քան­զի հա­մայ­նա­վար­նե­րը հա­լածում էին հո­գեւո­րական­նե­րին, իսկ կեն­դա­նաբա­նական այ­գին կա­ռու­ցե­ցին եկե­ղեցի­ների զան­գե­րի ձուլման գու­մա­րով։

Ի՞նչ կա­րելի է ասել այս առ­թիւ։ Շատ բան։ Օրի­նակ, այն, որ Սուրբ Եր­րորդու­թիւն շքեղ տա­ճարը Թբի­լիսիում կանգնե­ցուեց Խո­ջիվանք հայ­կա­կան գե­րեզ­մա­նոցի տե­ղը, որն աւե­րուեց ոչ թէ բնա­կան աղէ­տի շնոր­հիւ, այլ՝ մարդկա­յին եւ այժմ վե­րականգնուել է սիմ­վո­լիկ ձե­ւաչա­փով, պահ­պա­նելով Թու­մա­նեանի, Ռաֆ­ֆու եւ այլ հայ­կա­կան սրբա­զան անուննե­րը սիմվոլիկ շիրմաքարերի վրայ։