Հայերու Պոլիս ժամանումը, բիւզանդական թէ՛ օսմանեան ժամանակահատուածներուն, տեղի ունեցաւ կեդրոնի մէջ ուժի տէր անձանց եւ կառավարիչներու կամքով։ Ջալալիներու ապստամբութենէն դէպի արեւմուտք փախչող հայեր Պոլսոյ մօտակայքը տեղակայուեցան, բայց քաղաքը դիւրաւ չբացաւ իր դռները անոնց դիմաց։ 19-րդ դարուն, գաւառէն հայ այրեր կարողացան մայրաքաղաք երթալ աշխատելու համար որպէս աժան օրավաստակ բանուորներ, բեռնակիրներ, հացագործներ։ 20-րդ դարուն, իրերայաջորդ աղէտներէ ետք, «Տէր Սաատէթ»ը իր դռները կարճ ընդմիջումներով բացաւ ջարդերէ ու տեղահանութիւններէ փրկուած կանանց ու որբերու դիմաց։
ԹԱԼԻՆ ՍՈՒՃԵԱՆ
Կայսրութեան մը մայրաքաղաքին մէջ ծնիլը աղերսուած է բռնութեան եւ հարկադրանքի ծաւալի հետ, որ յաճախ զգուշութեամբ աչքէ հեռու կը պահուի։ Ոչ ոք կայսրութեան մայրաքաղաք կը հասնի պատահաբար. ան կա՛մ մեծապէս մենաշնորհուած կ՚ըլլայ՝ սերունդներ շարունակ ապրելով գերադասութեամբ, որ անխուսափելիօրէն կը ներառէ այլոց նկատմամբ ուժի կիրառումը, կա՛մ մայրաքաղաք եկած կամ բերուած կ՚ըլլայ՝ մեկնելով անհրաժեշտութենէ մը։
Կայսերական մայրաքաղաքի մէջ հաստատուած ըլլալու վարկը կը քօղարկէ ինչպէ՛ս հոն հաստատուելուն իրողութիւնը, իսկոյն վկայելով անհատին մենաշնորհութեան մասին։ Ասոր հիմնապատճառը այս մայրաքաղաքներուն այլ տարածաշրջաններէ աւելի առանձնաշնորհում վայելելն է՝ ծառայելով իբրեւ դրամատիրական տնտեսութեան եւ իշխանութեան կեդրոն։ Հետեւաբար, ուժի վրայ եղողներուն հետ նոյն օդը շնչելը պատիւի աղբիւր կը դառնայ՝ քաղաքի առհասարակ բնակչութեան բաշխուած՝ հարուստ թէ՛ աղքատ։ Կարելի է հեղինակութիւն պարգեւող գործ մը չաշխատիլ, նոյնիսկ ըլլալ անգործ, անզօր եւ անպատասխանատու, բայց ըլլալ՝ Պոլեցի։
Հայերու Պոլիս ժամանումը, բիւզանդական թէ՛ օսմանեան ժամանակահատուածներուն, տեղի ունեցաւ կեդրոնի մէջ ուժի տէր անձանց եւ կառավարիչներու կամքով։ Ջալալիներու ապստամբութենէն դէպի արեւմուտք փախչող հայեր Պոլսոյ մօտակայքը տեղակայուեցան, բայց քաղաքը դիւրաւ չբացաւ իր դռները անոնց դիմաց։ 19-րդ դարուն, գաւառէն հայ այրեր կարողացան մայրաքաղաք երթալ աշխատելու համար որպէս աժան օրավաստակ բանուորներ, բեռնակիրներ, հացագործներ։ 20-րդ դարուն, իրերայաջորդ աղէտներէ ետք, «Տէր Սաատէթ»ը իր դռները կարճ ընդմիջումներով բացաւ ջարդերէ ու տեղահանութիւններէ փրկուած կանանց ու որբերու դիմաց։
Պոլիս տեղափոխուիլը ունէր իր գինը, յատկապէս գաւառի հայութեան համար։ 1966-ին, Վարդոյի հայերու զանգուածային գաղթը մեծ տեղ գրաւեց թրքական մամուլի խորագիրներուն մէջ։ Գաղթը տեղի ունեցաւ ի հետեւանք Վարդո հարուածած երկրաշարժին, այսպիսով՝ անոնց Պոլիս գալուստը օրինաւորացնելով իշխանութեան աչքին։ 1915 թուականէն ետք, հայերու գոյութիւնը իրենց պատմական հողերուն վրայ բաղձալի չէր, բայց եւ այնպէս տակաւին բացայայտօրէն արտօնուած չէր անոնց այլ վայրեր մեկնիլը։ Յարձակումներու ենթարկուած, իրենց ինչքերը գրեթէ ոչինչ գումարով ծախելու ստիպուած, իրենց դստերաց առեւանգումներու վտանգի սարսափով մնացած եւ, բռնի իսլամացումի եւ այլ գաւառներ տեղափոխումի պարագային, իրենց ինքնութեան բացայայտման վախով լեցուած, անոնք գաղտնաբար Պոլիս կը փախչէին, խաւարը կտրելով։ Պոլիս փոխադրուիլը համազօր էր ունեզրկման, հողազրկման, ցրուածութեան, աղքատութեան, չքաւորութեան եւ սփիւռք դառնալուն։ 
Յակոբ Մնձուրի, 20-րդ դարու ամէնէն բեղուն հայ գրողներէն մին, Պոլիս եկաւ նշկահատութեան համար, սակայն հոն մնաց զօրակոչէն ետք՝ գաւառ մնացած իր ողջ ընտանիքը կորսնցնելով։ Պոլիս ըլլալը փրկեց իր կեանքը, բայց զինք բաժնեց իր գոյութեան իմաստ տուող ամէն ոքէ։ Աւելի ուշ, մինչեւ կեանքին վերջը Պոլիս ապրիլը Մնձուրի կը նկարագրէ որպէս պատանդի կեանք։ Նուազ յայտնի, բայց շատ կարեւոր ժամանակահատուածի վկայութիւն տուող իր «Երկրորդ ամուսնութիւն» նորավէպին մէջ (1931 թ.), Մնձուրի կը խօսի պոլսահայոց անտարբերութեան, անարդարութեան, ամբարտաւանութեան, եթէ նոյնիսկ աշխարհը բռնկի՝ անոնց իրենց բազմոցներուն երեսները նորոգելով զբաղած ըլլալնուն եւ գաւառի հայոց հանդէպ իրենց ունեցած արհամարհանքին մասին. այս կը ցուցաբերէ, թէ գաւառացի գրող մը ինչպէ՛ս կը տեսնէր պոլսահայութիւնը։
Պատմագիրքեր գրեթէ բնաւ չեն ներկայացներ Պոլիսը իբրեւ 1915-ի վերապրողներու մայրաքաղաք։ Այսուհանդերձ, 1940-ականներուն, Պոլիսը քաղաք մըն էր, ուր անհամար գաղթականներ եւ գաղթակայաններ կը գտնուէին։ Անկէ ետք, Պոլիսը դարձաւ քաղաք մը, ուր գաղթական ընտանիքներ հարկադրաբար վերածուեցան պոլսեցիի՝ ոմանք, ըստ կարողութեանց, մեկնելով Եւրոպա կամ Միացեալ Նահանգներ. Պոլիսը դարձած էր ընդմիշտ գաղթական ընդունող եւ ճամբող վայր մը։
Պոլիս, իր փառքին վայել կերպով, ամբողջ պատմութեան ընթացքին եղած է կայսերական մայրաքաղաք մը, ուր հայեր ունեցած են հաստատութիւններ, ոչ թէ արմատներ։ Այս արմատ չունենալը փոխարինուած էր հաստատութիւններու իշխանութեամբ, եւ հաստատութիւններ ու երեւելիներ, ինչպէս՝ ամիրաներ, հայ ճարտարապետներ, գրողներ եւ արուեստագէտներ, շարունակեցին պահել գերադաս եւ մենաշնորհուած հայկական ինքնութեան գագաթնակէտը։ 1923-էն ետք Լոզանի դաշնագիրը վերաշեշտեց Պոլսոյ մենաշնորհում ունենալու գործնականացումը՝ դառնալով հիմնական վերագրում այն տպաւորութեան, թէ հայկական հաստատութիւններ կը շարունակէին գոյատեւել այնպէս մը, որ Պոլսէն դուրս որեւէ այլ հայկական համայնք, եկեղեցի, վանք կամ վարչութիւն գոյութիւն չունէր։
Գաւառներու անհետացումը 20-րդ դարուն նաեւ կը նշանակէ այդ շրջաններէն լսուող քննադատական ձայներու անհետացում՝ պոլսահայոց հասարակական եւ հաստատութենացած կեանքի հանդէպ քննական մօտեցումը ձգելով փոքր, առաւելաբար այրերէ բաղկացած խումբի մը։ Գաւառացի հայերը, որոնք յաջողեցան գոյատեւել Պոլսոյ մէջ, դարձան նոր մենաշնորհուած դասակարգը՝ անարմատ, բայց հաստատութիւններ ունեցող հասարակութեան առաջատար դէմքերը։ Անոնք էին նոր պոլսահայերը։
(թարգմանութիւն՝ Արազ Գոճայեանի)