ԱՐԱՅԻԿ ՄԿՐՏՈՒՄԵԱՆ
Ըստ էութեան Թումանեանի «Ձախորդ Փանոսը» եւ «Անխելք Մարդը» հեքիաթները նոյն մարդուն մասին են, թէեւ երկու տարբեր գործեր են՝ երկու տարբեր պատումներով։ Զանոնք միացնող երեւոյթը գլխաւոր հերոսին յիմարութեան աստիճանի հասնող միամտութիւնն ու կոյր ինքնավստահութիւնն է։ Հաւանաբար արդէն պարզ է, թէ ինչ կը պատահի յիմարութեան աստիճանի միամտութեան ու կոյր ինքնավստահութեան պարագային։
«Ձախորդ Փանոսը» հեքիաթը ոչ թէ պարզապէս ձախողած անձի մը մասին է, որ շարունակաբար անհեթեթ իրավիճակներու մէջ կը յայտնուի, այլ հերոսը իր իսկ յիմարութեան հետեւանքով դանդաղ, բայց կայուն քայլերով ինքզինք կը մօտեցնէ ողբերգութեան։ Փանոսը ոչ միայն տգէտ է, այլեւ՝ ինքնավստահ։ Փանոսին, նոյնիսկ ամենէն անմեղ արարքները կրնան իրեն համար անկանխատեսելի վտանգ պարունակել։ Եթէ նոյնիսկ ուրիշին որեւէ վնաս չպատճառէ, ապա ինքնիրեն անպայման կը վնասէ։
Հեքիաթին մէջ, երբ Փանոս կ’որոշէ բան մը նորոգել, ապա նորոգելիքը կ’իյնայ եւ ջարդուփշուր կ’ըլլայ, ուստի կ’երթայ անտառ ծառ կտրելու ու իր «հանճարեղ որոշումին» հետեւանքով, ան ծառը կը կտրէ այնպէս մը, որ անմիջապէս կ’իյնայ սայլին վրայ, ու հետեւաբար կը կորսնցնէ իր սայլն ու եզները։ Յետոյ կ’որոշէ կացինով բադ սպանել, որ բնականաբար չի յաջողիր։ Արդէն ամէն ինչ կորսնցուցած, Փանոս ջուր կը մտնէ կացինը փնտռելու։ Կացինը չի գտներ, եւ անոր փոխարէն գետի ափին դրած իր հագուստը կը տանին։ Իսկ երբ Փանոս արդէն մերկ ու քաղցած գիւղ կը մտնէ, կ’ուզէ հագուստ մը գտնել, չար դիպուածով մը, շպրտուած հաւի ոսկորը անոր աչքը կը հանէ։ Շուները կը գզեն զինք ու արիւնլուայ, ամէն ինչ կորսնցուցած, Փանոս փախչելով կ’անհետանայ խաւարին մէջ։ Ասիկա հերոսին բացարձակ ձախողութիւնն է ամէն ինչի մէջ։ Բայց մինչեւ զինք վերլուծելը՝ քննենք նաեւ անոր երկուորեակ հերոս «Անխելք մարդը»։
Անխելք մարդը անանուն կերպար մըն է, ան անուն չունի։ Հեքիաթին մէջ, ան խեղճ ու աղքատ, կ’երթայ Աստուծոյ մօտ գանգատի։ Ճամբան, անոր դիմաց կ’ելլեն չորցած ծառը, հարուստ գեղեցկուհին եւ անօթի գայլը։ Տեղեկանալով, որ աղքատը կ’երթայ Աստուծոյ մօտ գանգատի, այս երեքը իրենց «տարտը» կը պատմեն անոր ու կը խնդրեն, որ աղքատը զանոնք եւս պատմէ Տիրոջը։ Աստուած մտիկ կ’ընէ աղքատին եւ կ’ըսէ, որ չորցած ծառին տակ ոսկի կայ, եթէ այդ ոսկին հանեն, ծառը՝ կը կանաչնայ, հարուստ աղջիկը կը բախտաւորուի երբ ամուսնանայ, իսկ յաւէրժ անօթի գայլը կը կշտանայ, եթէ ուտէ անխելք մարդը։ Այդ բոլորը լսելէ ետք, աղքատը հարց կու տայ, թէ ի՞րեն ինչ բախտ կը նախատեսէ։ Տէր Աստուած անոր կ’ըսէ, որ աղքատին բախտը կը սպասէ իրեն, թող երթայ, գտնէ ու վայելէ։ Աղքատը, փոխանակ հասկնալու, որ Աստուած նախորդ երեք պատասխաններով նաեւ իր բախտը կը բանար, ճամբայ կ’ելլէ «բախտը գտնելու»։ Չորցած ծառը կը խնդրէ իրմէ քանդել իր արմատները եւ տակը գտնել ոսկին, ինչ որ երկուքին ալ օգուտ կը բերէ. աղքատը կը հարստանայ, իսկ ինքը՝ կը կանաչնայ։ Աղքատը կը մերժէ ըսելով, որ կ’երթայ իր բախտը գտնելու։ Հարուստ գեղեցկուհին, երբ կը լսէ, որ իր երջանկութիւնը կեանքի ընկեր գտնելու մէջ կը գտնուի, աղքատին կ’առաջարկէ ամուսնանալ իր հետ ու միասին վայելել կեանքն ու ծով հարստութիւնը։ Աղքատը զինք ալ կը մերժէ՝ ըսելով, որ իր բախտը իրեն կը սպասէ ու նորէն ճամբայ կ’ելլէ։ Ի վերջոյ կը հանդիպի գայլին ու կը պատմէ ամէն ինչ։ Գայլը, հասկնալով, որ Աստուծոյ ըսած անխելքը նոյնիքն այդ աղքատն է, կ’ուտէ զայն։ Սարսափելի աւարտ մը եւս։
Նախքան Ձախորդ Փանոսին ու Անխելք Մարդուն յիմարութիւններուն վրայ ծիծաղիլը, հարկաւոր է հասկնալ, որ անոնք օդէն հիւսուած կերպարներ չեն։ Անոնք ժողովուրդին հաւաքական ինքնութիւններէն են, ուր կը նկարագրուի անոնց միամտութիւնը, իրականութենէն կտրուած ըլլալը, հաւաքական կուրութիւնը, մեծամտութիւնն ու անտեղի ինքնավստահութիւնը։ Ձախորդ Փանոսն ու Անխելք Մարդը վտանգաւոր կերպարներ են։ Վտանգաւոր են առաջին հերթին իրենք իրենց համար։ Անոնք ոչ մէկ օգուտ կը բերեն ո՛չ իրենց, ո՛չ ալ ուրիշներուն, բայց փոխարէնը կրնան կործանել թէ՛ իրենք զիրենք, թէ՛ ուրիշները։ Փանոսը իր յիմարութեան հետեւանքով պատճառ կը դառնայ իր ամբողջ ունեցուածքին կորուստին ու կիսամեռ կ’անհետանայ։ Անխելք Մարդը, որ հնարաւորութիւն ունէր երջանկացնելու աղջկիկը, խնամելու չորցած ծառը ու ինքն ալ վերջապէս հարստանալու ու երջանկանալու, գայլին բաժին կը դառնայ։ Անխելք Մարդուն պատճառով, աղջիկը կը մնայ դժբախտ, ծառը՝ չորցած, եւ միայն գայլը կը կշտանայ։
Պատմութեան մէջ քանի՞ անգամ մենք որպէս ժողովուրդ ձախողած ենք՝ յոյս դնելով երեւակայական «բախտի մը վրայ», երբ պէտք էր ըլլալ շրջահայեաց ու իրականութեամբ ապրելով՝ յստակ ու իրապաշտ քայլեր առնել։ Քանի՞ անգամ ձեռքէ փախցուցած ենք մեր առջեւ պարզուած հնարաւորութիւն մը, քանի՞ անգամ մենք կորսնցուցած ենք մեր ունեցածը, որովհետեւ միշտ եղած ենք ոչ-հաշուենկատ, անիրական, ցնորքներով ապրող ու ցնորքներու հաւատացող։ Ձախորդ Փանոսը կ’ուզէր ծառը այնպէս մը կտրել, որ մէկ անգամէն իյնայ սայլին վրայ, առանց հասկնալու, թէ ինկող ծառը վտանգաւոր է ու կը ճզմէ իր տակը յայտնուող որեւէ բան։
Երբ կը քննենք հայ ժողովուրդի քաղաքական անցեալը եւ կը փորձենք հասկնալ, թէ ի՞նչ տեղի կ’ունենար տարբեր դարաշրջաններու, դժկամօրէն կ’ընդունինք, որ, բացի ճակատագրական պատուհասներէ, դժբախտութիւններուն մեծ մասը հետեւանք է սեփական սխալներու, ընդ որում սարսափելի սխալներու։ Օրինակ, հայոց թագաւորութեան գերեզմանաքարը 428-ին դրին նոյնիքն հայերը, երբ հրաժարեցան պետականութենէ ու կամովին ընդունեցին պարսկական գերիշխանութիւնը։ Նոյնը նաեւ Բագրատունիներու օրով, երբ իշխանական ամէն տուն թագաւորի տիտղոս կ’ուզէր ունենալ ու Հայաստանի մէջ շուրջ տասը «թագաւորութիւններ» կային։ Անոնք բոլորն ալ կարգով կոտրուեցան, որովհետեւ երբեք միասնաբար չպայքարեցան։ Կիլիկիոյ դժբախտութիւններուն մէկ մասը սեփական անհեռատեսութիւնն էր։ Ռուս-թուրք-պարսկական պատերազմներու ժամանակ հայերը կռուեցան բոլոր երեքին դէմ ու երեքը իրենց դէմ ու անոնցմէ ոչինչ շահեցան, միայն գայլերը կշտացան։ Նոյնն էր Անդրկովկասեան Դաշնակցային Հանրապետութեան ժամանակ, նոյնն էր առաջին եւ նոյնն է մեր երրորդ հանրապետութիւններու պարագային։ Մենք անվերջ սխալներ կը գործենք, հաստատ ու պինդ քայլերով։ Մեր սխալները դաս չեն դառնար մեր յաջորդներուն համար։ Մենք հիմա կը քննենք 100 տարի առաջ տեղի ունեցած աղէտը, երբ կործանեցաւ Առաջին Հանրապետութիւնը եւ կը զարմանանք, թէ ինչպէ՞ս չէին նկատած այս կամ այն երեւոյթը։
Իսկ հիմա կը նկատե՞նք։ Ի՞նչ փոխուած է ընդհանրապէս։ Ի՞նչ որակական փոփոխութիւններ ունինք մեր մէջ։ Արդեօ՞ք կը հասկնանք, որ Ձախորդ Փանոսն ու Անխելք Մարդը նոյնիքն մենք ենք։ Որովհետեւ այնպէս կտրուած ենք իրականութենէն, որ միշտ կը սխալինք մեր հաշիւներուն մէջ։ Կտրուած ծառը կը ձգենք սայլին վրայ ու կը ջարդէնք, եզները կը սպանենք, չենք հասկնար, որ հեռուէն կացին շպրտելով բադ սպանելը կարելի չէ, չենք կրնար երթալ ու մարդավարի հագուստ գտնել, այնպէս կ’ընենք, որ հագուստի փոխարէն մեր աչքը կը հանեն ու շուները կը գզեն մեզ։ Իսկ երբ ճակատագիրը իրական հնարաւորութիւններ կու տայ մեզի, մենք ծառի տակին ոսկին չենք հաներ, մենք հարստութիւնն ու ապահովութիւնը չենք նկատեր, մենք կը շարունակենք երազել, անրջել ու գայլին բաժին դառնալ։ Ու պէտք չէ ըսել, որ անձամբ մենք ծառին տակ թաքնուած ոսկին կը հանէինք, կամ ալ ո՞վ չուզէր հարուստ գեղեցկուհիի մը հետ ամուսնանալ։ Այդ մէկը արդէն անհեթեթ է։ Հեքիաթին իմաստը այս պարագային նոյնիքն այդ անհեթեթին միջոցով խրատ տալն է, պարտադիր չէ, որ ծառերուն տակը ոսկի ըլլայ, իսկ հարուստ գեղեցկուհիները փողոցը փեսացու չեն փնտռեր։
Բայց անոր փոխարէն, մեր իրականութիւնը ընդունելու տեղ, մենք կը շարունակենք երազներ փայփայել մեզի որպէս ողորմութիւն շպրտուած տարբեր փաստաթուղթերու շլացուցիչ փայլքերուն տակ։ Մենք կը սպասենք, որ թուրքերը իրենք իրենց կամքով Արեւմտեան Հայաստանը մեզի մատուցեն, բայց մենք ինքնին կը կորսնցնենք Արցախը։ Մենք չենք կարողանար նոյնիսկ եղածը պահպանել, ալ ուր մնաց նոր յաջողութիւններ նուաճենք։ Որովհետեւ Ձախորդ Փանոսն ու Անխելք Մարդը մենք ենք։ Որովհետեւ երբ մեր շուրջը իրականութիւնը աւելի է սաստկանայ ու կը բորբոքի, երբ միւս բոլորը կ’ընեն հնարաւորն ու անհնարը սեփական շահու համար, մենք կը փակենք մեր աչքերը, կը ծալենք ձեռքներնիս ու նստած կը սպասենք, կը սպասենք, կը սպասենք...
Յաջորդին, երբ որեւէ մէկը ուզէ ծիծաղիլ Անխելք Մարդուն ու Ձախորդ Փանոսին վրայ, թող նաեւ հայելիին նայի։ Հոն ան կը տեսնէ թէ՛ մէկը, թէ՛ միւսը։
Իսկ եթէ «կաթիլ մը մեղրը» մեզի համար վաղուց կենսակերպ դարձած է, երբ պատրաստ ենք ազգովին զիրար յօշոտել չնչին բաներու համար ու նորէն երազելը շարունակել։
Բայց այսպէս մինչեւ ե՞րբ։ Դեռ որքա՞ն կը բաւէ հաւաքական մեր անմահութիւնը՝ դիմանալու մեր սխալներուն ու անմտութեան։
Չէ՞ որ աշխարհի մէջ ամէն բան իր վերջը ունի։ Այդ եւս պէտք է յիշել։ Իսկ այդ վերջը ամենեւին ալ զուարճալի չէ։
(Տարբերակ21)
