«Օո՞ւմ ըրմեյննըս» («Ո՞ր ընտանիքէն ես»)

ՌՈՒԲԷՆ ՃԱՆՊԱԶԵԱՆ

Ընտանի­քի ան­դամնե­րէն հա­զարա­ւոր քի­լոմեթր հե­ռու ապ­րի­լը յա­ճախ սիրտ կը ճմլէ. սա­կայն բախ­տա­ւոր եմ, որ ծնողքս գրե­թէ, առանց բա­ցառու­թեան, ամէն տա­րի Հա­յաս­տան կու գան այ­ցե­լու­թեան։ Այս տա­րի խելքս գլուխս հա­ւաքե­ցի, հա­մոզե­ցի, որ աշ­նան փո­խարէն՝ ամ­ռան կի­սուն գան, որ Օհա­նաւա­նի մեր պար­տէ­զին անու­շա­համ պտուղնե­րէն «օգ­տո­ւին» (ինչպէս հոս կ’ըսեն)։ Մտքովս ան­ցաւ՝ ինչպէ՞ս պի­տի դի­մանան առանց մեր պէս­պէս կե­ռաս­նե­րուն, ոս­կե­գոյն ծի­րանին ու հա­մով սա­լորին։

Անոնց ան­մո­ռանա­լի այ­ցե­լու­թեան ու­րա­խու­թեան մէջ սա­կայն, յան­կարծ սրտա­բեկ լուր մը ստա­ցանք. տա­րիներ առաջ Թո­րոն­թո­յէն Հա­յաս­տան փո­խադ­րո­ւած մեր սի­րելի ըն­տա­նեկան բա­րեկա­մը մա­հացած էր։ Անակնկալ կո­րուստը խո­րապէս ցնցեց մեզ՝ տխուր շուք մը ձգե­լով միասին ան­ցուցած մեր ու­րախ ժա­մանա­կին վրայ։

Յու­ղարկա­ւորու­թեան կա­նուխ հա­սանք եւ որո­շեցինք քա­լել եկե­ղեց­ւոյ կից այ­գիին մէջ։ Մեզ­մէ ոչ մէ­կը նա­խապէս եղած էր հոն ու հե­տաքրքրա­կան էր բա­ցայայ­տել այս նո­րու­թիւնը։ Մինչ կը թա­փառէինք, յան­կարծ մեր դի­մաց բարձրա­ցաւ հսկայ ու գե­ղեցիկ, Խորհրդա­յին շրջա­նի յու­շարձան մը՝ կա­ռու­ցո­ւած կար­միր տու­ֆով։ Հե­տաքրքրո­ւած, փնտռե­ցինք ցու­ցա­տախ­տակ մը կամ որե­ւէ նշան, որ կը բա­ցատ­րէր թէ ի՞նչ կը ներ­կա­յաց­նէր յու­շարձա­նը։ Չգտանք։ Ան­համբեր, հե­ռաձայ­նով «Ուի­քիփե­տիա»ն բա­ցի եւ սկսանք կար­դալ անոր մա­սին։ Պար­զո­ւեցաւ, որ յու­շարձա­նը նո­ւիրո­ւած էր Սե­բաս­տիոյ զա­ւակ­նե­րուն, որոնք զո­հուած էին Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան ըն­թացքին։

Մինչ կը կար­դա­յինք, այ­գիին հո­գատար պար­տիզպա­նը՝ Աւե­տիսը, մօ­տեցաւ մե­զի, հե­տաքրքրո­ւած՝ մեր յու­շարձա­նին հան­դէպ ու­նե­ցած ու­շադրու­թեամբ։ Բա­ցատ­րեց, որ իրօք ան նո­ւիրո­ւած էր 1915-ի ցե­ղաս­պա­նու­թեան նա­հատակ­նե­րուն եւ, որ ճար­տա­րապե­տը Ռա­ֆայէլ Իս­րա­յէլեան է։

«Գի­տե՞ս, Իս­րա­յէլեան նաեւ ճար­տա­րապետն է Սար­դա­րապա­տի յու­շա­համա­լիրին եւ Մու­սա Լե­ռան յու­շարձա­նին», ըսաւ հայրս, Մու­սա լե­ռական հպար­տութեան երանգ մը իր ձայ­նին մէջ։ Աւե­տիս խան­դա­վառու­թեամբ գլու­խը վեր ու վար շար­ժեց ու ըսաւ. «Ճի՚շդ. գի­տե՞ս, մե­րոնք Ճե­պել Մու­սա­յից են եկել», ու կայ­ծակնա­յին արա­գու­թեամբ խօ­սակ­ցութիւ­նը փո­խուե­ցաւ Մու­սա Լե­ռան բար­բա­ռով։

«Վա՚յ. օ՞մ ըր­մեյննես» («Ո՞ր ըն­տա­նիքէն ես»), հար­ցուց հայրս այն բար­բա­ռով, որ­մէ ես միայն պա­տառիկ­ներ գի­տէի…

Աւե­տիսը ծնած եւ մեծ­ցած էր Հա­յաս­տան. Այնճա­րէն՝ հօրս ծննդա­վայ­րէն հայ­րե­նադարձնե­րու զա­ւակ էր. անոնք եկած էին 1940-ական­նե­րուն, «Մեծ հայ­րե­նադար­ձութեան» ըն­թացքին։ Ան­հա­ւատա­լի էր տես­նել այս մար­դը, որ կը պահ­պա­նէր իր ժո­ղովուրդին հա­զուա­դէպ լսո­ւած բար­բա­ռը եւ այնքան բնա­կանօ­րէն կը խօ­սակ­ցէր հօրս հետ, որ այ­ցե­լու­թեան եկած էր հա­զարա­ւոր քի­լոմեթ­րե­րու հե­ռաւո­րու­թե­նէ։

Անոնց զրոյ­ցը լսե­լով՝ յան­կարծ մեղ­քի զգա­ցում մը պա­տեց զիս։ Ին­չո՞ւ չէի սո­րուած այս բար­բա­ռը, որ այնքան կա­րեւոր մաս կը կազ­մէր ըն­տա­նիքիս պատ­մութեան։ Մտա­ծեցի, թէ որ­քա՜ն բան կորսնցու­ցած եմ՝ չկա­րենա­լով լիովին հասկնալ իմ նախ­նի­ներուս լե­զուն։

Այս հան­դի­պու­մը նաեւ ին­ծի մտա­ծել տո­ւաւ հա­յերէն բար­բառնե­րու այ­սօ­րուան վի­ճակին մա­սին։ Մինչ արեւմտա­հայե­րէնը կը նկա­տուի վտան­գո­ւած լե­զու, ի՞նչ է ճա­կատա­գիրը աւե­լի հա­զուա­գիւտ հնչող, խօ­սուող բար­բառնե­րուն։ Խօ­սակ­ցութիւ­նը նաեւ մղեց զիս մտա­ծելու Ար­ցա­խի բար­բա­ռին մա­սին՝ բար­բառ մը բնիկ հայ­կա­կան հո­ղի մը, որ ճիշտ տա­րի մը առաջ «զտո­ւեցաւ» իր հայ­կա­կան բնակ­չութե­նէն։ Ար­դեօք այդ բար­բառն ալ պի­տի մեռ­նի՞՝ ձու­լո­ւելով խօ­սակ­ցա­կան արե­ւելա­հայե­րէնին։

Հայրս՝ մեր յան­գուցեալ բա­րեկա­մին հետ, որուն վեր­ջին հրա­ժեշ­տը տա­լու եկած էինք, կը խօ­սէր նոյն բար­բա­ռով, որով խօ­սեցաւ Աւե­տիսին հետ. մեր յան­գուցեալ ըն­կե­րը քե­սապ­ցի էր եւ կը պատ­կա­նէր հա­մայնքի մը, որ կը խօ­սէր շատ նման բար­բառ մը։ Ու մինչ կը լսէինք յու­ղարկա­ւորու­թեան շա­րական­նե­րը եւ կը դի­տէինք մեր բա­րեկա­մին դա­գաղը, որ եկե­ղեցիէն դուրս կը տա­րուէր, անդրա­դար­ձայ, որ այս հնա­մենի, ան­հե­տացող բար­բա­ռը այ­սօր մէկ խօ­սող պա­կաս ու­նի։

Աւե­տիսին հետ այս պա­տահա­կան հան­դի­պու­մը կրնար տե­ղի ու­նե­նալ հա­ւանա­բար միայն Հա­յաս­տա­նի մէջ , ուր այսպի­սի կա­պերը մեր առօ­րեային բնա­կան մաս դար­ձած են։ Հոս փո­խադ­րո­ւելէն ի վեր, վար­ժո­ւած ենք հան­դի­պելու մար­դոց, որոնք կը կի­սեն մեր պատ­մութիւ­նը, մեր մշա­կոյ­թը, նոյ­նիսկ մեր բար­բառնե­րը. այնպի­սի ան­ձե­րու, որոնց՝ ճամ­բան եր­բեք չենք հան­դի­պիր, եթէ սփիւռքի մէջ ըլ­լա­յինք։

Հա­յաս­տա­նի մէջ այս հան­դի­պումնե­րը պարզ զու­գա­դիպու­թիւննե­րէ աւե­լին են. անոնք կեն­դա­նի վկա­յու­թիւններ են մեր ինքնու­թեան։ Ու մինչ կը սգանք մեր կո­րուստնե­րը՝ ըլ­լան անոնք սի­րելի­ներ թէ բար­բառներ, կը գի­տակ­ցինք նաեւ ար­ժէ­քը այն անսպա­սելի կա­պերուն , զորս կը գտնենք հոս։ Այս փոր­ձա­ռու­թիւննե­րը կը յի­շեց­նեն մե­զի մեր ար­մատնե­րուն խո­րու­թիւնը եւ մեր ժո­ղովուրդին դի­մագ­րա­ւած մար­տահրա­ւէր­նե­րը, ցոյց տա­լով՝ թէ որ­քա՚ն դժո­ւար, բայց եւ որ­քա՚ն կա­րեւոր է ոչ թէ պար­զա­պէս պահ­պա­նել, այլ ապ­րեցնել մեր լե­զուն։

«Թո­րոն­թո­հայ» ամ­սա­գիրէն