Հայկական պարարուեստի պատմութեան, էթնօ դիմագծի, անցած ուղիի եւ այսօրուայ երազանքի մասին «Ակօս»ի թղթակից Մարի Յովհաննիսեանը զրուցած է ՀՀ Մշակոյթի վաստակաւոր գործիչ, փրոֆէսոր, Հայաստանի Ազգային պարարուեստի միութեան նախագահ, «Բերդ» պարային համոյթի գեղարուեստական ղեկավար, գլխաւոր բալետմաստեր, Խ. Աբովեանի անուան ՀՊՄՀ Պարարուեստի մանկավարժութեան եւ անոր դասաւանդման մեթոդիկայի ամբիոնի վարիչ Կարէն Գէորգեանի հետ։
ՄԱՐԻ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
Ինչպիսի՞ն է պարուսոյց, մանկավարժ, բանաստեղծ, բալետմաստեր Կարէն Գէորգեանի առօրեան։
Շատ յագեցած։ Մէկ-մէկ կը մտածեմ՝ օրը 24 ժամ ունի, իսկ ես ընդամէնը 4 ժամ կը քնանամ, մնացած ժամանակը զբաղուած կ՚ըլլամ իմ մասնագիտութիւնով: Ընդհանրապէս, շատ զբաղուած է իմ առօրեան ամբողջութեամբ լցուած է պարով, պարագիտութեամբ, համերգներով, ստեղծագործական աշխատանքով։
ՀՀ Մշակոյթի վաստակաւոր գործիչ, փրոֆէսոր, Հայաստանի Ազգային պարարուեստի միութեան նախագահ, «Բերդ» պարային համոյթի գեղարուեստական ղեկավար, գլխաւոր բալետմաստեր, Խաչատուր Աբովեանի անուան ՀՊՄՀ Պարարուեստի մանկավարժութեան եւ անոր դասաւանդման մեթոդիկայի ամբիոնի վարիչ… այս շարքը անվերջ կարելի է շարունակել: Ձեր յաջողութեան բանաձեւը գրուած է բարեբախտութեան թէ՞՝ աշխատասիրութեան գրչով։
Աշխատասիրութեան գրիչով, ի հարկէ։ Ես արդէն նշեցի, որ ես իսկապէս շատ կ՚աշխատիմ, արդիւնքին յաջողութիւնները չեն ուշանար, եւ այս աշխատասիրութեան, հետեւողականութեան ու նպատակասլացութեան արդիւնքն է այն ինչ որ թուարկեցիք։
1995թ. երբ նոր անկախացած պետութիւնը կը մտածէր ազգային, մշակութային արժէքները պահելու, պահպանելու եւ փոխանցելու մասին՝ ես՝ երիտասարդ մի տղայ, 30 տարեկան դեռ չկայի՝ արդէն կը մտածէի՝ ինչպէս ընել, որպէսզի կարողանալ ազգային մշակութային արժէքներու առումով այնպիսի մի արժեհամակարգ ստեղծել, որ այն փոխանցուի սերունդէ սերունդ։ Այդ ժամանակահատուածին մենք ունեցանք «Պարատուն» հաղորդաշարը: 15 տարուայ գործունէութեան ընթացքին մենք 300 մասնագիտական եւ գիտական հաղորդումներ պատրաստեցինք: Բազմաթիւ աշխատանքներ, որոնք հիմք էին այն յաջողութիւններու, որոնց այսօր ես հասած եմ։
Ես կը յիշեմ՝ դուք կը շրջէիք Հայաստանի գիւղերը, կը զրուցէիք ու պար կը բռնէիք տարեցներու հետ։ Այդ շրջայցի արդիւնքին ինչ ձեռք բերեց ազգային պարարուեստը։
Ինձ համար շատ սրտամօտ հարց կու տաք, որովհետեւ իմ կեանքի մի հատուածը շրջաններուն անցած է: Սասուն աշխարհէն մինչեւ Ալաշկերտ, Վասպուրականէն մինչև Մուսա լեռ… մօտ 40 տարի հաւաքագրած եմ պարեր, որոնք երբեւիցէ պարուած էին, բայց գիտական հետազօտութեան չէին ենթարկուած։ Պարուել էին իրենց բակերուն, իրենց տուներուն, բայց երբեք դուրս չէին եկած փրոֆէսիոնալ բեմ: Անոնք հաւաքագրուած էին, բայց երբեք չէին վերծանուած: Արդիւնք ունեցանք 200 պարանմուշներ, որոնք երբեւէ բեմ չէին բարձրացած: Եւ վաստակաւոր կոլեկտիվ «Բերդ» պարային անսամբլի միջոցով մի հատուածը մշակուած եւ վերադարձուած է ժողովրդին, իսկ հիմա՝ շատ շուտով, լոյս կը տեսնէ «Վասպուրական աշխարհի պարերը» աշխատութիւնը, որտեղ իմ հաւաքագրած, վերծանած միայն Վասպուրական շրջանի 101 պարեր նկարագրութեան ձեւով ու ամբողջական ստուգաբանութեամբ: Եթէ մենք կը նայինք օրինակ Թամզարան՝ Վասպուրականն ունի 5 տարբերակ, քոչարիները՝ 6, Վերվերիները՝ 4։ Տարբերակներ, որոնք նման չեն իրար։ Մեր պարերը անուններով շատ խառնուած եղած են , իսկ որոշ պարեր օտար անուններով եղած են: Պատճառն այն է, որ մենք չեն կարողացած համարձակօրէն մեր պարը հայկական անունով պահել՝ ստիպուած եղած ենք մի քանի պարեր այլ՝ հարեւան ժողովուրդներու անուններով կոչել: Բայց ես պէտք է վստահաբար ըսեմ, որ նոյն այդ հարեւան ժողովուրդները երբեք այդ պարերը չեն պարած։ Հրաշալի գիտեմ մեր հարեւան ժողովուրդներու ֆոլկլորը, քանի որ շատ ուսումնասիրած եմ: Այն, ինչ ընդգրկուած է այդ գիրքի մէջ հաւատացէք, որ կը պատկանին միայն մեր՝ հայկական լեռնաշխարհին ապրող ժողովուրդին եւ յատուկ են միայն մեր խառնուածքին, մեր հոգեկերտուածքին:
Շրջագայած եւ հայ պարարուեստը ներկայացուցած էք աշխարհին։ Վերջին ամենատպաւորիչ համերգը, ո՞րը եղած է։
Վերջին ամենատպաւորիչ համերգը, որ կը յիշեմ այս պահուն՝ «Բերդ» պարային անսամբլի համերգն էր ԱՄՆ-ին (Լոս Անճելըս, Սան Ֆրանցիսկօ, Նիւ Եորք): Փառահեղ ելոյթ էր, շռնդալից յաջողութիւններ, ծափեր, որոնք կ՚ապացուցեն հայի դարաւոր ճշմարտութիւնը, որ հայ ժողովուրդի մշակոյթը յատուկ է մեզ, եւ այդ մշակոյթով հիացած են ոչ միայն Հայաստան ապրող հայերը, այլ նաեւ օտարները: Վերջին համերգները մեզ համար տպաւորիչ էին այն առումով, որ մենք նախ ԱՄՆ-ի մէջ երկրորդ անգամ ելոյթ կ՚ունենայինք, բայց նման նորացուած ծրագրով, գործիքաւորմամբ մեր հնագոյն պարանմուշներու ցուցադրմամբ՝ առաջին անգամ: Գիտէ՞ք՝ ես կ՚ապրիմ այդ յաջողութիւններով եւ այդ ծափերով, որ կը հնչէին դահլիճներուն մէջ:
Շրջագայութիւններէն ու համերգներէն բացի նաեւ հայ պարարուեստի մանկավարժութիւնը ձեր շնորհիւ իր գործը ըրաւ արտերկրի մէջ։ Արդիւնքը արդարացուա՞ծ է։
Ես կրնամ ըսել, որ այդ ճանապարհին եմ, ոչ ամբողջութեամբ ի հարկէ, որովհետեւ դեռ հետեւողական ուղի պէտք է անցնինք: Պարի մասին մենք դեռ հայեցակարգ չունինք մշակած պետականօրէն: Եւ ես կը կարծեմ՝ հէնց պարի մասին օրէնքի ու հայեցակարգի բացակայութիւնը մեզ դեռ թոյլ չի տար Հայաստան եւ սփիւռքի մէջ ունենալ մանկավարժական գործունէութեան այնպիսի շրջանակ, որը կը բխի հայ պարարուեստի շահերէն: Այդուամենայնիւ, այն մարդիկ, ովքեր աւարտած են Մանկավարժական համալսարանի Պարարուեստի մանկավարժութեան եւ անոր դասաւանդման մեթոդիկայի ամպիոնը՝ ամբողջութեամբ կը տիրապետեն պարի մանկավարժութեան: Եւ հանրապետութեան, եւ սփիւռքի մէջ լաւագոյն պարային կոլեկտիվներու ղեկավարները վստահաբար կ՚ըսեմ՝ պարարուեստի բաժնի ուսանողներն են։
Հայի կեանքին պարի դերը եւ նշանակութեան մասին դեռ հնագոյն ժամանակներէն կը խօսուէր։ Այսօր արդեօք հայկական պարը պահած է իր էթնօ դիմագիծը՞։
Բազմաթիւ հազարամեակներ շարունակ մեր պարը ենթարկուած է այլակերպման բայց մենք պահած ենք մեր հնագոյն պարի ամբողջական շարժողական համակարգը: Հիմա ինչ հասած է մեզ շարժման եւ բանաւոր տեքստի միջոցով ենթարկուած է որոշակի փոփոխութիւններու, մշակուած է, աւելի գեղարուեստական ձեւ ստացած է, եւ վստահաբար կրնամ ըսել, որ ան կը պատկանի հայ ժողովուրդին: Եւ մեր էթնօպարագիտութեան հիմնադիր Սրբուհի Լիսիցեանը դեռեւս դարասկզբին՝ 1900-ական թուի սկզբին հաւաքագրած եւ տպագրած է «Հայ պարի Աստուածաշունչը» երեք հատորով, որտեղ մէկտեղած է մեր հնագոյն պարերը: Անկէ առաջ արդէն հաւաքագրած էր Վահրամ Արիստակէսեանը: 1926թ. անոր նախաձեռնութեամբ ստեղծուած է Հայաստանի առաջին պետական պարային կոլեկտիվը: Այնպէս որ, այն, ինչ հասած է մեզ, անոնք մեր ժողովուրդի աշխարհահայեացքն են, կենսափիլիսոփայութիւնն են, բնաւորութեան գիծերն են եւ մեր շարժողական համակարգը։
60-ամեայ «Բերդ» պարային անսամբլը ստեղծեց պարարուեստի մեծագոյն նուիրեալ Պորիս Գէորգեանը՝ ձեր հայրը, ապա դուք շարունակեցիք եւ ցայսօր ալ կը շարունակէք անոր գործը։ Ողջ աշխարհին, որտեղ եղած է «Բերդը»՝ հնչած է դհոլը, զուռնան, եւ հայ դիւցազուններու ձեռքի ափերը հարուածած են իրար՝ եարխուշտա պարելով։ Կա՞յ արդեօք աշխարհին մի վայր, որտեղ յառաջիկային կը նախատեսէք դհոլ-զուռնայով մեր քոչարին ու եարխուշտան ներկայացնել։
Այո դեռ աշխարհին կան բազմաթիւ երկրներ եւ լաւ բեմահարթակներ, որտեղ «Բերդ» անսամբլը չէ հասցուցած ելոյթ ունենալ, բայց «Բերդը» ելոյթ ունեցած է աշխարհի խոշորագոյն բեմերուն՝ Դայվան, Քրեմլին, Փարիզ, Պուտափեշտ, Շուեցարիա եւ այլուր։ Այսինքն՝ անսամբլը երկար տարիներ կը հանրահռչակէ հայկական պարը եւ պարի միջոցով սիրելի կը դարձնէ մեր երկիրն ու պետութիւնը։ 60 տարի առաջ հայրս՝ Պորիս Գէորգեանը դրաւ «Բերդ» անսամբլի հիմքերը: Հաւաքելով այս երկրի բիբլիական զաւակներուն՝ ան յաղթութեան կամուրջ կառուցեց եւ անոր անունը կնքեց Բերդ։ Եթէ «Բերդը» քարէն է եւ այդ քարն ալ պատմութիւն ունի՝ 60 տարուայ պատմութիւն: Յառաջիկային կը սպասուին հրաշալի շրջագայութիւններ Լատինական Ամերիկա, Արեւմտեան եւ Արեւելեան Եւրոպաներուն։ Այնպէս որ՝ դուք մօտ ապագային առիթներ կ՚ունենաք տեսնելու «Բերդ» պարային անսամբլի ելոյթները աշխարհի խոշորագոյն բեմերուն։
Իսկ Պոլսոյ հասարակութիւնը յառաջիկային կ՚ունենա՞յ հնարաւորութիւն վայելելու այդ ելոյթները։
Մենք երկու տարի առաջ պայմանաւորուածութիւն ունեցանք պոլսահայ համայնքի հետ կազմակերպելու «Բերդ» պարային անսամբլի մենահամերգը Իսթանպուլ։ Կը ցանկանամ, որ ոչ միայն պոլսահայերը տեսնեն, այլ նաեւ պոլսեցիներ եւ համեմատեն թէ արդեօք մեր պարը նմա՞ն է իրենց պարերուն։ Ես կը կարծեմ, որ բացառապէս նման չէ, որովհետեւ իրենք ունին իրենց պարային մշակոյթը, օրինակ ինչպէս ճարտարապետութիւնը։ Միգուցէ որոշ պարերու շարժումներ նմանեցնեն, ինչպէս նմանեցնում են խօսքի մէջ բառերը, ճարտարապետութեան մէջ նախշերը, մանրանկարչութեան մէջ գոյները, բայց կը կարծեմ, որ մենք բացառապէս տարբեր մշակոյթներ ունինք։ Ես կը յարգեմ բոլոր ազգերու մշակոյթները եւ անոնց նկատմամբ։
Հայ պարարուեստի մեծերու ետեւէն քայլողներ կը տեսնէք պարոն Գէորգեան։
Ի հարկէ, կը տեսնեմ։ Մենք շատ լաւ սաներ կրթած ենք, դաստիարակած: Եւ ինչպէս գիտենք՝ այսօր այնքան քիչ են հայ մեծերը, որոնց անունը միգուցէ չկարողանամ հաշուել աջ եւ ձախ ձեռքիս մատներու վրայ, բայց կարող եմ երկու ձեռքիս վրայ հաշուել շատ լաւ երիտասարդներու անուններ, ովքեր գալու են եւ լրացնելու են այն բացը, որ առկայ է: Բալետմայստերական առումով չգիտեմ ինչպէս այդ կ՚ըլլայ, բայց նուիրումի առումով մենք անսահման նուիրեալներ ունինք: Երիտասարդներ, ովքեր իրենց այսօրը նուիրած են հայկական պարարուեստի զարգացման։
Պարոն Գէորգեան, հայկական պարարուեստը այսօր ունի՞ երազանք։
Հայկական պարարուեստը, այո, ունի երազանք, սակայն չունի իր տունը՝ պարատունը, որ կը դառնար սփիւռք եւ ՀՀ-ի մէջ ապրող, փրոֆէսիոնալ պարարուեստով զբաղուողներու տունը։ Ես եթէ կ՚երազեմ, ուրեմն պարարուեստն կ՚երազէ, ունենալ այնպիսի մի սրահ, որտեղ ելոյթներ կարող են ունենալ հայկական պարային անսամբլները։ Կը պատկերացնէ՞ք՝ մենք այսօր Հայաստանի մէջ չունինք մի պարասրահ, որտեղ մեր ժողովրդական պարը կարողանանք ներկայացնել։ Թատրոնները նախատեսուած են թատրոններու համար, ֆիլհարմոնիայի դահլիճը նախատեսուած է ֆիլհարմոնիկ երաժշտութեան համար, Սունդուկեանի եւ Պարոնեանի անուան թատրոնները՝ թատրոնի եւ այլն։ Մենք չունինք մեր ազգային պարի թատրոնի շէնքը, չունինք ազգային պարերը ներկայացնելու այնպիսի մի օջախ կամ հաստատութիւն, որտեղ հաւաքագրուած կ՚ըլլար ոչ միայն մեր պարարուեստի ժառանգութիւնը, այլ նաեւ ստեղծուած կ՚ըլլար այնպիսի մի գիտական կեդրոն, իր ամբողջ կառոյցներով, որ կը նպաստէր պարարուեստի յետագայ զարգացմանը։ Իմ երազանքն է Հայաստանի Հանրապետութիւնը ունենալ պարային դահլիճներով եւ համերգային սրահով հրաշալի մի շինութիւն։
Ինչ կը բարեմաղթէք «Ակօս»-ի ընթերցողին
Մենք՝ Հայաստան ապրողներս, գիտենք «Ակօս»-ի աշխատակիցներու ինչպէս նաեւ ընթերցողներու համարձակութեան ու պայքարի մասին։ «Ակօս» թերթի ընթերցողներուն կը մաղթեմ համբերութիւն, տոկունութիւն, համարձակութիւն: Ամէն ինչ դեռ առջեւում է։
