«Մեզ պակասում է այն մարդը,
որ կը կարողանար
մեզ ստիպել անել այն,
ինչին մենք ընդունակ ենք»։
Էմերսոն
ՌՈՒԲԷՆ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ
Մարդկային եւ կենդանական աշխարհին յատուկ է համատեղուիլ՝ կազմելով խումբեր եւ ոհմակներ՝ «նման զնմանն իւր գտանէ», որ աւելի դիւրին դարձնէ պաշտպանութիւնը եւ որսը։ Փոքր խումբերը միանալով կը դառնան համայնք, իսկ վերջինները ըստ պահանջի իրենց հերթին՝ գիւղ եւ քաղաք, ի վերջոյ՝ պետութիւն։
Մենք եւս անցած ենք այդ փուլերով եւ հազարամեակներու ընթացքին ունեցած ենք տարբեր թագաւորութիւններ, որոնցմէ արժանի են յիշուելու.
ա) Վանի թագաւորութիւն (9-7-րդ դար հին տոմարով), որ յայտնի է նաեւ Ուրարտու կամ Նայիրի անունով։
բ) Երուանդունեաց թագաւորութիւն (7-2-րդ դար հին տոմարով) մայրաքաղաքը Տուշպա- Վան։
գ ) Արտաշէսեան թագաւորութիւն, որ տիրած է հին եւ նոր տոմարներու սահմանին։ Ան կ՚ընդգրկէր Հայկական լեռնաշխարհը Արտաշատ մայրաքաղաքով եւ սահմանակից էր Կասպից ծովին։
դ) Արշակունեաց թագաւորութիւն (62-428 թուականներ) , որ կ՚ընդգրկէր արտաշէսեաններու նոյն տարածքը ներառեալ Արարատը։ Մայրաքաղաքները եղած են Արտաշատ, Դվին եւ Վաղարշապատ։
Այս թագաւորութիւնները որ կը մրցէին Հռոմի, Ասորեստանի մարերու ու պարսիկներու դէմ, անզօր էին զսպել, դիմակայել եղբայրասպան ներքին բախումները, որ շարունակուէին դարերու ընթացքին։ Աներկբայ է, թէ որեւէ երկրի գլխուն կանգնած անձի գաղափարախօսութեան եւ անհատական յատկութիւններու հետ կապուած է երկրի ներկան թէ ապագան, անոր առաջընթացը, բարեկարգումն ու կործանումը։
Բազում են օրինակները, եւ ընդհանուր կարծիք կայ, թէ Ասորեստանի անկումի պատճառը կապուած է անոր ղեկավարներու սխալ քայլերու եւ գործունէութեան հետ։ Թերեւս կան նաեւ այլ յաւելեալ պատճառներ, որոնք անհասանելի են։
Արդի պայմաններով աշխարհի մօտ երկու հարիւրէն աւելի երկրներու յարաբերութիւններու ոլորտին սկզբունքային շատ բան չի փոխուած։ Երկրները միշտ կը մնան իրար նկատմամբ գրեթէ հակադիր վիճակով։ Սակաւ են արդար բարեկամութիւն ունեցողները։ Չմոռնանք, որ կար ժամանակ, երբ Մեծն Բրիտանիոյ տարածքին արեւը երբեք մայր չէր մտներ։ Եթէ 1945-ի պատերազմի աւարտին բոլորէն բարձր վարկանիշ ունեցող երկիրն էր ԱՄՆ իր քաղաքական, տնտեսական, ռազմական, գիտական եւ աշխարհակալ ըլլալու առումով, ապա նոյնը չէ պատկերը այսօր եւ հաւասարակշռութեան նժարները արեւմուտքէն անցած են դէպի արեւելք։ Գաղտնիք չէ եւ հրաշք եւս չէ, որ նախկին ծայրայեղ աղքատ երկրներ՝ Չինաստան, Սինկափուր, Քորէա եւ այլ մեծ ու փոքր, դարձած են առաջնակարգ, ոչ թէ նաւթի առկայութիւնով, այլ իրենց ղեկավարներու ճիշդ եւ խելամիտ վարքով, որոնք ձեռնպահ եղած են պետական գանձարանի թալանէն եւ յարմարուած են ժամանակի պահանջին՝ նեցուկ ունենալով իրենց սեփական ներուժը։
Նշենք Քոլումպիայի եւ Վենեսուելայի պարագան Հարաւային Ամերիկայի մէջ, որ նաւթի պաշարներ ունին, թէպետ սահմանափակ, բայց աղքատութիւն կը տիրէ այդ երկրներուն եւ բնակչութեան մէկ մասը արտագաղթի ճամբան բռնած է։ Հարիւրաւոր մղոն քայլելով կը փորձեն անցնիլ ԱՄՆ սահմանը իրենց երազած երկիրը ապրելու։ Այդ կամաւոր աքսորի միակ պատճառը երկրի իշխանութիւններու վերին աստիճանի կաշառակերութիւնն է եւ պետական եկամուտներու թալանը, որ յար եւ նման է մեր երկրին տիրող վիճակին նախկիններու ժամանակ, որ աւելորդ չեմ համարեր կրկին յիշեցնել, քանզի յանցագործները դեռ իրենց արժանի պատիժը չեն կրած եւ յոյս ունիմ, որ այդ սխալը կ’ուղղուի։
Ի դէպ արդի աշխարհաքաղաքական քաոսի պայմանին, սակաւ են երկրները, որոնց ղեկավար մարմինները կը կարողանան գործել առանց դուրսէն եկած միջամտութեան։ Դիտենք միայն, թէ ի՚նչ կը կատարուի Ուկրաինա, ուր անյայտ է, թէ որո՞ւ շահերու համար են միլիարդներու ծախսերը, անմեղ զոհերը եւ անիմաստ աւերումները։ Հաւանաբար, բարձր դասակարգի ղեկավարներու հոգեկան եւ մտքի հիւանդագին վիճակի հետ կապուած է այդ։
Դառնալով մեր աւետեաց երկրին, արդէն հինգերորդ տարին է, որ նախկինները ընդդիմադիր պիտակի ներքեւ կը փորձեն իշխանափոխութիւն իրագործել՝ ամէն անգամ քաղաքական խրտուիլակ մը բեմ հանելով, անուններ չտանք, որոնցմէ վերջինը կը ներկայանայ կղերականի անունով եւ հագուստով, առանց ակնթարթ մը մտածելու, որ նախկիններու հովանիի ներքեւ գործելով, երբեք չի կարողանար հասարակութեանը համոզել փողոց ելնել՝ հին մաշած տաշտակի առջեւ կանգնելու համար։ Ան նաեւ դեռ չէ հասկցած, եւ կը հասկնա՞յ արդեօք, եթէ իմացականութիւնը բաւարար ըլլայ, որ իրեն վստահած են, կամ ակամայ ինքն է ընտրել տխմար խամաճիկի դեր։ Առանց որեւէ ծրագիր կամ ըսելիք ունենալու, ան գաղափարապէս մերկ է ու բոբիկ՝ հիմնուելով լսած կամ չլսած տարածուող սուտ ու կեղծ փաստերու վրայ։ Որքան ընդունելի կ՚ըլլար, եթէ ան քաջութիւն եւ իմաստութիւն ունենար իր բողոքի քայլերը ամբողջացնէր իր վերադասի հրաժարականի պահանջով, որ թէ՛ տեղին է եւ թէ՛ անհրաժեշտ։
Իրաւ է, որ իմաստուն, բանիմաց, արդարամիտ ղեկավարը ամենազօրի պարգեւն է։
