ԱՅԼԻՆ ՎԱՐԴԱՆԵԱՆ
Անցեալ ամիս առիթ ունեցանք ներկայ գտնուելու Ազգային Կեդրոնական վարժարանի աշակերտներուն պատրաստած «Հայ կին» խորագրով ներկայացման։ Այս ելոյթը առաջին անգամ բեմ բարձրացած էր Յունիս 2023-ին։ Թէեւ յօդուածը քիչ մը ուշացած կը գրենք, բայց ի միտի ունենալով, որ Մարտ 8-ն՝ Կանանց միջազգային օրը, կը մօտենայ, յարմար նկատեցինք այսպէս նշել Թուրքիա ապրած եւ հայկական ընկերութեան մէջ ներդրում ունեցած կիներուն յիշատակը։
«Հայ կին»-ը դպրոցական ձեռնարկէ մը անդին՝ վերակենդանացում մըն է, որ լուսարձակի տակ կ՚առնէ այս հողին հաւաքական յիշողութեան մէջ մտածած, գրած, դաստիարակած եւ արտադրած հարիւր հայ կիներու ազդեցութեան ծիրը։ Դիտմամբ օգտագործեցի վերակենդանացում եզրը, քանի որ նշուած հայ կիներէն շատեր երկար ժամանակ մեզի համար սոսկ նկարներ ու անուններ եղած են։ «Հայ կինը մշակութային եւ հասարակական կեանքին մէջ» հատորը վերոնշեալ դպրոցի տնօրէնուհի՝ Սիլվա Գույումճեանի բծախնդիր աշխատասիրութեան արդիւնքն է, որ բեմականացուած էր շնորհիւ սոյն վարժարանի աշակերտութեան, ուսուցչաց կազմին եւ շրջանաւարտներու աշխատանքին։ Գործը բեմ կը բարձրացնէ տարբեր ասպարէզներու պատկանող հայ կիներու կեանքն ու գործունէութիւնը, որոնք այլապէս պիտի կորսուէին պատմութեան փոշիի տակ։ Մեր աչքերուն առջեւ ծաւալեցաւ մշակութային կեանքին մէջ անոնց վաստակը։ Ս. Գույումճեանը այս գործին նպատակը կը բացատրէ՝ ըսելով. «Անցեալի օրինակներով խրախուսել ներկայ ուսանողը, Հայ կինը, առիթ մը ստեղծել հարցաքննելու իր կարգավիճակը հասարակական կեանքէն ներս»։ Ինչպէս ձեզմէ շատեր կը յիշեն, Թուրքիոյ ֆեմինիստ պատումին մէջ հայ կնոջ բացակայութեան հարցը բարձրացած էր Կեդրոնականի շրջանաւարտներ՝ Մելիսսա Պիլալին եւ Լեռնա Էքմէքճիօղլուին աշխատասիրած «Արդարութեան աղաղակ մը» հատորին հինգ հայ ֆեմինիստ գրողներու կեանքին եւ պայքարին վկայութիւններուն որպէս արդիւնք։ Այս գիրքին հրատարակութենէն 17 տարի ետք, «Հայ կին» ներկայացումը մեզի կը յիշեցնէ կիներու գոյութիւնն ու աշխատանքը՝ իբրեւ մանկավարժներ, յօդուածագիրներ, արուեստագէտներ, հոգեւոր առաջնորդներ, գիտնականներ եւ ակադեմիկոսներ եւ զանոնք գրութենէն դուրս հանելով բեմ կը տանի։ Միջսերնդային հաղորդակցութեան կարեւորութիւնը եւս պէտք է ուշադրութեան առարկայ դարձնել հոս։ Մելիսսա Պիլալն ու Լեռնա Էքմէքճիօղլուն ներկայացումին ընթացքին տեսերիզով ցուցադրուած իրենց խօսքերուն մէջ ընդգծեցին դպրոցական տարիներուն Կեդրոնական վարժարանին եւ յանձին՝ Սիլվա Գույումճեանին առանցքային դերը այս կիները ներկայացնելուն մէջ, որ ապագային իր ազդեցութիւնը ունեցած է իրենց ակադեմական աշխատանքի ուղղութեան վրայ։ Էքմէքճիօղլու ելոյթին ընկերակցող «Հայ կին» հատորին մէջ լոյս տեսած իր «Զարուհի Պահրիի հետքերով» յօդուածին մէջ դրած «Երբեմն կը մտածեմ պզտիկուց, այսինքն 80-ական, 90-ական թուականներուն, Պոլսոյ հայկական վարժարաններու մէջ հասակ նետած ատեն եթէ գիտցած ըլլայի այս կիները, միթէ կեանքս փոխուած կ՚ըլլա՞ր» հարցումը վստահ եմ շատ մը կիներ կ՚ուղղեն այսօր։ Որպէս դպրոցի տնօրէն, Սիլվա Գույումճեանի նախաձեռնութիւնը այս ելոյթն ու հատորը պատրաստելու ձեւով մը այս հարցումին պատասխան է։ Այս առիթով կ՚ուզենք նաեւ նշել Հայկանոյշ Մառքին խմբագրութեամբ 1919-1933 թուականներուն լոյս տեսած «Հայ կին» հանդէսը, որուն անունէն ներշնչուած էր հատորին եւ ելոյթին խորագիրը, եւ «Հայ-կին հարթակ»-ը, որ 2001-2008 թուականներուն կը գործէր Պոլսոյ մէջ։ Հատորին մէջ, Մ. Պիլալ եւ Գայուշ Չալըքման Կավրիլօֆ կը խօսին հարթակին հիմնադրութեան հանգրուաններուն մասին եւ թէ ինչպէ՛ս անոնք հետաքրքրութեամբ եւ նախանձախնդրութեամբ ուսումնասիրած եւ ի գործ դրած են այն տեսութիւնները, որոնք կը համապատասխանեն Թուրքիոյ կիներու ֆեմինիզմին։
Որպէս կիներու հաւաքականութիւն մը, կը փորձենք հաւասարապէս ընդգծել մարմնաւորման ընդմէջէն սորվելու եւ գիտութիւնը կիրառելու կարեւորութիւնը, այնքան որքան կը կարեւորենք մտաւորական արտադրութեան արժէքը։ Մարմնաւորուած գիտակցութեան ուսուցման կերպը մանկավարժական մօտեցում մըն է, որ կը կեդրոնանայ ոչ-մտային գործօններու վրայ եւ կ՚ընդգծէ մարմնի եւ զգացումներու կարեւորութիւնը։ Այս մօտեցման մէջ, որ կը ներառէ զգայարաններն ու շարժողական հմտութիւնները, հրաւէր մը կայ գիտութիւնը արտադրելու եւ իւրացնելու մարմնի օգտագործման միջոցով՝ մտաւորականին կողքին։ Կեդրոնականի աշակերտները իւրաքանչիւր կին կերպարը կ՚ապրին ո՛չ միայն գրութեան ընդմէջէն այլ նաեւ՝ այդ կերպարին նման հագնելով, խօսելով, վարուելով եւ հաղորդակցելով։ Այս ծիրին մէջ, «Հայ կին» ելոյթը նաեւ կը ներշնչէ մեզի իր մանկավարժական օրինակով։ Պարուսոյց Պանու Աչըքտենիզի եւ բեմավարներ՝ Սերտա Արսլան եւ Պօղոս Չալկըճըօղլուի ջանքերը անզուգական են այս առումով։ Տիանա Պուլտուքի եւ Սարին Աքպաշի կողմէ պատրաստուած սահիկներով ներկայացումները, բեմին ետին պաստառին վրայ ցուցադրուած, կ՚օգնեն հանդիսատեսը վեց բաժիններէ բաղկացած ելոյթին մասերը իրարու կապելու եւ պատմական տեսանկիւնէն հասկնալու։
Մեզի համար, ելոյթին ամէնէն տպաւորիչ բաժիններէն մէկն էր այն խանդավառութիւնն ու եռանդը, որոնցմով երիտասարդ աշակերտուհիներ պատմեցին հայ կիներու անցեալը։ Անմոռանալի փորձառութիւն մըն էր տեսնել այս կիներուն կեանքի կոչուիլը մեր աչքերուն առաջ երիտասարդ աշակերտուհիներուն գեղեցիկ ներկայացումով. կիներ, որոնցմէ շատերը մահացած են արդէն։ Անմոռանալի պահեր էին նաեւ այս մոռցուած կեանքերուն, որոնք ինքնին մէկական դպրոցներ են, իրենց լուռ անկիւններէն դուրս գալու ականատես ըլլալը եւ տարբեր տարիքի հանդիսատեսներուն հետ հանդիպիլը։ Մեր սրտագին շնորհակալութիւնները կը յայտնենք բոլոր անոնց, որոնք այս լռեցուած եւ ճզմուած պատմական պատումները կեանքի կոչեցին։
Թարգմանեց՝ Արազ Գոճայեան
