ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
norayrdaduryan@gmail.com
Լոս Անճելըս քաղաքի մէջ հիմնուած Արփի հրատարակչատունը փայլ մը կը խոստանայ սփռել հայկական պատանեկան գրականութեան վրայ, ճիւղ մը, որ սփիւռքի մէջ նօսր է, եթէ համեմատուի մանկական եւ արուեստական գրականութեան հետ։ Հայկական գրախանութներու մէջ սակաւաթիւ են արեւմտահայերէն, արկածախնդրական, պատմական կամ սիրային այն վիպակները, որոնք 12-18 տարեկաններու համար գրի առնուած են։ Իսկ Արփի հրատարակչատան հիմնադրութիւնը այժմ պատճառ կը դառնայ, որ սփիւռքի հաստատուած հեղինակներ, ինչպէս նաեւ սկսնակներ, նոր ստեղծագործութիւններու ձեռնարկեն այս նպատակով։ Ուրախութեամբ տեղեկացնեմ, թէ առ այժմ երեք գիրք արդէն հեղինակութեան ընթացքի մէջ է։ Այդ գործերուն անձնապէս ծանօթ ըլլալով եւ գիտակցելով, թէ երկրորդական վարժարան յաճախող աշակերտներս մօտ ապաքային զանոնք հաճոյքով պիտի ընթերցեն, այսօր փոխանակ բառի մը պատմութիւնը գրի առնելու, յարգելի ընթերցող, որոշեցի ձեզի հետ այդ գիրքերու մասին զրուցել։
«Վաղը ուշ չէ»
Սիրավէպ
Լեռնա Գարագիւթիւք, Պոլիս
Պոլսահայ ուսուցչուհի Լեռնան փոքր տարիքէն սկսած է գրել։ Ան Տատեան եւ Սահակեան-Նունեան վարժարաններու սան է։ Պոլսոյ Համալսարանի մէջ ուսանած է դասական բանասիրութեան լատինական գրականութեան մասնաճիւղը։ Լեռնան ունի գրական բազմաթիւ ստեղծագործութիւններ. բանաստեղծութիւններ, պատմուածքներ, հեքիաթներ։ Լեռնայի գործերը լոյս տեսած են Պոլսոյ հայկական մամուլին մէջ։ Ունի առանձին հատորով հրատարակուած գործեր։
Արփի հրատարակչատան համար Լեռնան փափաքած է գրի առնել վիպակ մը, Լեռնայի խօսքով, «Նորահաս երիտասարդութեան հարցերուն եւ անշուշտ աւելի յետոյ լուծումներուն վրայ»։
Լեռնայի գիրքին անունն է «Վաղը ուշ չէ»։ Սիրավէպ մըն է ան։ Պատմութիունը տեղի կ’ունենայ Պոլսոյ մէջ։ Մայր կերպարը Սանտրան է, 16-17 տարեկան աղջնակ մը։ Երիտասարդուհին կը տառապի ընտանեկան պառակտումէ. «Մայրս, խեղճ կինը, ստիպուեցաւ ամուսնանալ այդ մարդուն հետ։ Խորթ հայրս է ան։ Բնաւ չեմ սիրեր զինքը, ան ալ՝ զիս»։ Աղջնակը խաղաղ եւ բարեկեցիկ կեանքի մը ցանկութիւնը ունի. «Գեղեցիկ տուն մը ունենայի... Որքա՜ն լաւ կ՚ըլլար։ Դրամ պէտք է որ շահիմ։ Ինֆլուէնսը՞ր ըլլամ։ Ինչո՞ւ չէ։ Եթէ ես ալ աշխատիմ ու դրամ շահիմ, կը ճամբորդէմ, սիրելիիս հետ ժամանակ կ՚անցընեմ... Բայց սիրելի մը չունիմ»։ Սանտրան կը տառապի նաեւ իր հանգուցեալ հօր անհանգստացնող յիշատակներէ. «Երեք տարի առաջ մեռաւ հայրս։ Նոյնիսկ եթէ ապրէր, օգուտ մը չունէր։ Հայրիկս խման մըն էր եւ ընդհանրապէս գինով տուն կը վերադառնար։ Տան պոռչտուքները բնաւ չէին դադրեր։ Ամբողջ շէնքը կը լսէր մօրս, հօրս աղաղակները։ Ես այն միջոցին կ՚առանձնանայի սենեակիս մէջ ու ականջներս կը փակէի։ Բարձին մէջ կը թաղուէի, որպէսզի բան մը չիմանայի»։ Սանտրան ունի զօրաւոր կամք, իր կեանքը կանոնաւորելու ոյժ. «Առանձին պիտի պայքարիմ եւ անպայման ելք մը պիտի գտնեմ»։ Պատմութեան մէջ կը տեսնենք նաեւ դասընկեր Մայքը, բարեկեցիկ ընտանիքի մը զաւակը։ Ընտանեկան հոգատարութեան մէջ մեծցած է այդ պատանին։ Մայքը եւ Սանտրան իրարու հանդէպ սիրոյ զգացումներ կը փայփայեն։ Օր մը Սանտրան կը հասնի ծովեզերք, նշանակուած ժամադրավայրը։ Մայքը դէպի հորիզոն մենախօսելով բանաւոր խոստովանանքի փորձ կը կատարէ, առանց նկատելու, թէ Սանտրան իր ետեւն է. «Սանտրա՛, սիրելի ըլլա՞նք… Սանտրա՚, հոգի՜ս, կ՚ուզեմ, որ սիրելի ըլլանք… Սանտրա՚, երկար ատենէ ի վեր շա՜տ կը հաւնիմ քեզ, կը փափաքիմ, որ սիրելիս ըլլաս…»։ Երկուքը կ’որոշեն յաջորդ օր շոգեկառք նստիլ, հեռանալ եւ կերտել ապագայ մը.
- Շոգեկառք մը կը ցատկենք եւ ուրիշ տեղ մը կ՚երթանք, ուրիշ քաղաք մը, ուրիշ երկիր մը։
- Ե՞րբ։
- Վաղը։
- Սիրելիդ եմ։
- Սիրելիս ես։
Բայց, կեանքը ունի անակնկալներ։ պատմուածքի աւարտին անոնց կեանքը պիտի առնէ բոլորովին տարբեր ուղղութիւն մը։
«Վենետիկի նաւարանին երեք գերիները»
Արկածախնդրական վէպ
Աւետիս Հաճեան, Վենետիկ
Հալէպահայ Աւետիսը այժմ կը բնակի Վենետիկ։ Լրագրող է ան։ Աշխատակցած է Պուէնոս Այրէսի La Prensa օրաթերթին, Միացեալ Նահանգներու մէջ CNN-ին, Bloomberg News-ին, The Wall Street Journal-ին, Los Angeles Times-ին եւ Le Monde Diplomatique-ին։ Հեղինակն է «Secret Nation»։ The Hidden Armenians of Turkey-է («Գաղտնի ազգ. Թուրքիոյ թաքուն հայերը») գիրքին։ Մխիթարեան Միաբանութեան Սուրբ Ղազար մայրավանքի մէջ լեզու եւ պատմութիւն կը դասաւանդէ։
Հաճեանի գիրքը արկածախնդրական վէպ է, ուր միջնադարու երեք հայեր կը յայտնուին մերօրեայ Վենետիկի մէջ ցուցադրուող պատմական առագաստանաւու մը մէջ։
Պատմութիւնը տեղի կ՚ունենայ 2015 թուականին։ Փետրուար է։ Վենետիկ քաղաքը հանդիսապէս տօնած է բարեկենդանը ու հիմա կը պատրաստուի նաւային պատմութեան մեծաշուք ցուցահանդէսի մը։ Լիզան, ցուցահանդէսէն պատասխանատու հնագէտը, սրահ եկած է վերջին ստուգումները կատարելու։ Այդ պահուն, յանկարծ, առագաստանաւու յատակէն, ժպտադէմ, ցնցոտիներ հագած երեք հոգի կը յայտնուի։ Գինով են։ Անոնք օտար լեզու մը կը խօսին, հագած են հնադարեան տարազներ։ Թանգարանի ապահովութիւնը կը հասնի։ Ոստիկանները կը կարծեն, թէ բարեկենդանի կատակ մըն է ասիկա. «Պահակները սկսան խնդալ։ Անոնք ենթադրեցին, որ Վենետիկեան Բարեկենդանի խնճոյքի գինովցածներ էին, որոնք, հնարամիտ ընկերներ, ձեւը գտած՝ նաւուն մէջ գիշերած էին։ “Evviva il Carnevale!”, եւ դարձեալ խնդացին. «Կեցցէ՛ Բարեկենդանը»։ Լիզան այլ կարծիք ունի. Անոր հնագէտի աչքերը նշմարած էին մանրամասնութիւններ, որոնք միւսներուն ուշադրութենէն վրիպած էին։ Sono armeni! Sono armeni! Հա՜յ են։ Հա՜յ են։ Երեք ընկերերը դեռ սարսափով կը դիտէին տեսարանը։ Անոնք զարմացած նայեցան աղջկան։ Յովոյին աչքերը Լիզային յարած էին, ո՚չ միայն անոր գեղեցկութեան, այլ նաեւ դիմայարդարումի, հագուստներու, խոշոր, փայլուն ոլորապտոյտ օղերու համար… Սկիզբը Լիզային ըսածները չէին հասկցած, բայց վերջը անդրադարձան, որ Լիզան հայերէն կը խօսէր։ Աշոտը, որ իր գիւղի եկեղեցւոյ մէջ մոմակալ եղած էր եւ երեքին մէջ լաւագոյն հայերէնը կը խօսէր, սկսաւ դանդաղօրէն բառեր արտասանելե։ Դժբախտաբար Լիզան հայոց լեզուի քաջ տիրող մը չէ, բայց կ՚ըմբռնէ, թէ արտակարգ վիճակի մը առջեւ կը գտնուին. Սուրբ Ղազարէն Հայր Խաչատուրին կը հեռաձայնեն, կը խնդրեն, որ գայ. Ան շատ դժուարութեամբ կը յաջողի հաստատել. այդ երեքը Մշոյ եւ Սասնոյ բարբառ կը խօսին։ Սակայն առեղծուածը կը խորանայ, երբ երեքէն մէկը, Աշոտը, կ՚ըսէ, որ Սիսի Կաթողիկոսէն նամակ բերած են։ Հայր Խաչատուրը, Լիզան եւ ոստիկանութիւնը շուտով կ՚անդրադառնան, թէ անհասկնալի հանելուկի մը առջեւ կը գտնուին»։
«12-րդ սալիկը»
Վիպակ
Նորայր Տատուրեան,
Լոս Անճելըս
Պոլսահայ Նորայրը այժմ կը բնակի Լոս Անճելըս։ Հայոց լեզուի եւ գրականութեան ուսուցիչ է։ Պոլսոյ մէջ յաճախած է Մխիթարեան վարժարան։ Պողազիչի համալսարանի մէջ ուսանած է իմաստասիրութիւն։ Ան խմբագրական կազմի անդամ եղած է Մխիթարեան Սանուց Միութեան «Նոր Սան» գրական-գեղարուեստական հանդէսին։ Նորայրը գրի կ՚առնէ հայկական բառերու պատմութեան նուիրուած շաբաթական յօդուածներ՝ «Բառերու խորհրդաւոր աշխարհը»։
Արփի հրատարակչատան համար Նորայր առաջին անգամ կը ձեռնարկէ վիպակի մը հեղինակութիւնը։ Գիրքին անունն է «12-րդ սալիկը»։ Գիլգամեշի դիւցազնավէպին մերօրեայ տեղայնացումն է ան։ Գիրքի գլխաւոր հերոսը, 13 տարեկան, ընթերցասէր, հեզ եւ նազը սիրող Տերեւն է. «Ես շատ դժուար կ’արթննամ։ Դպրոցական օրերը նկատի ունիմ։ Նախ մօրս ձայնը կը լսեմ. Տերե՜ւ, Տերե՜ւ… Յետոյ անունս տան մէջ կը հնչէ աւելի յաճախ, աւելի սաստիկ եւ աւելի բարձրաձայն։ Անօգուտ։ Հակառակ մօրս բոլոր ջանքերուն՝ կը մնամ անկողնիս մէջ։ Կը փորձեմ վերջին երազս շարունակել։ Յետոյ հօրս ձայնը կը թնդացնէ սենեակս. Տե՚րե՚ւ։ Ծանր շարժումներով կ’ելլեմ։ Այնքան ուշացած կ’ըլլամ, որ հայրս արդէն ինքնաշարժը աշխատցուցած, զիս կը սպասէ փողոցի մէջ։ Բան մը մոռցած կ’ըլլամ։ Ետ կ’եթամ, ետ կու գամ։ Հայրս, «Բարի կէսօր», կ’ըսէ։ Դպրոց հասնող վերջին ինքնաշարժը մենք կ’ըլլանք։ Ու ես, դպրոց կը մտնեմ, հանդիսապէս, ինչպէս համերգի մը աստղը որ բեմ կ’ելլէ միւս բոլոր երգիչներէն յետոյ»։
Տերեւը ընթերցասէր է, ունի վառ երեւակայութիւն, յաճախ կը կարդայ դիցաբանական վիպակներ. «Ես կ’ուզեմ հնդիկ Շիվային նմանիլ։ Ունենալ չորս թեւ եւ չորս տաղանդ։ Երբեմն ինքզինքս կը նկարեմ չորս ձեռքերով։ Ամէն մէկուն մէջ բռնած կ’ըլլամ սիրած զբաղումիս առարկան. գիրք՝ ընթերցանութեան համար, շերեփ՝ խոհարարութեան, վրձին՝ նկարչութեան, հաւկիթ՝…, մոռցայ ձեզի ըսելու, թէ ես երեք հատ ալ հաւ ունիմ»։
Կը ծանօթանանք նաեւ Շանթին, դասընկեր, յաղթանդամ տղայ մը, որուն համար մեծ հաճոյք է Տերեւին ահաբեկել, ինչպէս կաւէ 12 սալիկներու վրայ գրուած յայտնի պատմութեան մէջ ամեհի Գիլգամեշը, Միջագետքի Ուրուք քաղաքի թագաւորը, կը սարսափեցնէ իր հպատակները, կ՚արհամարհէ նոյնիսկ աստուածներու հրահանգները։
Օր մը Տերեւը սնարի գիրքը կը դառնայ Գիլգամեշի դիւցազնավէպը՝ բաժնուած 12 սալիկներու։ Աղջնակը ամէն գիշեր սալիկ մը կը կարդայ, ապա լուսամփոփը կը մարէ ու կը քնանայ, առանց կասկածելու, թէ պատմութեան դէպքերը յաջորդ օր դպրոցի մէջ նոյնութեամբ պիտի կրկնուին. «Կիլկամեշի դիւցազնավէպը» հետաքրքրական կ’երեւի։ Վախազդու է Գիլգամեշը։ Գանգուր երկար մազ։ Գանգուր երկար մօրուք։ Հաստ բազուկներ։ Հաստ զոյգ մը սրունք։ Վիզէն բռնած է առիւծ մը։ Խեղճը կարծեմ խեղդամահ եղած է, կամ յանձնուած է Կիլկամեշին։ Ո՞վ է այս մարդը, մա՞րդ, թէ աստուած։ Յուսամ ես այս գիշեր երազիս մէջ ո՚չ Կիլկամեշին, ո՚չ ալ Շանթին կը տեսնեմ։ Շատ չար են… Ես այս գիշեր լուսամփոփս պիտի չմարեմ»։ 11-րդ սալիկի աւարտին Տերեւը կ՚անդրադառնայ այդ երեւոյթին։ Իսկ 12-րդ սալիկի աւարտին կը մարէ լուսամփոփը ու հանգիստ կը քնանայ։ Ան պատրաստ է յաջորդ օր համարձակօրէն դպրոց երթալու, որովհետեւ սորուած է, թէ ինչպէս Շանթին պիտի վերածէ բարի ընկերոջ մը, ինչպէս Գիլգամէշը դարձաւ բարեսիրտ արքայ իր պատմութեան աւարտին։
Յաջողութիւն կը մաղթենք հեղինակներուն եւ կը յուսանք, թէ այս յօդուածը կարդալով նոր գրիչներ կը յայտնուին, որոնք իրենց վիպակներով պիտի հարստացնեն հայկական պատանեկան գրականութեան գանձարանը։
