ԹԱՄԱՐ ԿԻՒՐՃԵԱՆ
Թլկատինցիի եւ անոր ճանապարհորդագրութեան վերջերս ծանօթացայ Խարբերդի գրողներուն եւ գաւառի գրականութեան մասին Գրիգոր Պըլտեանի յօդուածին մէջ («From Image to Loss: The Writers of Kharpert and Provincial Literature», լոյս տեսած Ռիչըրտ Յովհաննիսեանի խմբագրութեամբ «Armenian Tsopk/Kharpert» հատորին մէջ)։ Յօդուածը կարդացի «Արաս» հրատարակչատան թրքերէն թարգմանութեամբ։ Թլկատինցի, բուն անունով Յովհաննէս Յարութիւնեան, ծնած է 1860 թուականին, Խարբերդի հարաւը գտնուող Թլկատին գիւղը, որ ներկայիս Գույուլու վերանուանուած է։ Թլկատինցի առաւելաբար ծանօթ է իր յօդուածագրութեամբ, ճանապարհորդագրութեամբ, թատրերգութեամբ եւ կարճ պատմուածքներով։ Պըլտեան կը յայտնէ, որ Թլկատինցիի «Հայրենիք» եւ «Արեւելք» թերթերուն մէջ լոյս տեսած ճանապարհորդագրութիւնները գրական ոճ ունին։ Այս գրութիւններուն մէջ, Թլկատինցի ոչ միայն բծախնդրօրէն կը նկարագրէ հայերուն ինչքերուն եւ վանքերուն ծանր իրավիճակը, այլ նաեւ էթնոկրաֆիք կերպով կը ներկայացնէ առօրեայ կեանքը, իր մանրամասնութիւններով, ինչպէս Պըլտեան կ՚ըսէ՝ մօտալուտ աղէտին գրեթէ լուռ նախազգուշացում։
Այս յօդուածին մէջ պիտի կեդրոնանամ Թլկատինցիին երեք ճանապարհորդագրութիւններուն՝ «Դատմայ վանքը» (1890 թ.), «Բալու» (1892 թ.) եւ «Ճամբու տպաւորութիւններ» (1893 թ.), որոնք կը պարունակեն գիւղերու, վանքերու եւ Խարբերդի մօտակայ Բալու քաղաքին մասին տեղեկութիւններ։ «Բալու փակուած է երկու լերան մէջտեղ. երդիքի պէս նեղ հորիզոն մ'ունի, շէնքերը կառչած են բերդին դար լերան կուշտը եւ մէկ մէկու վրայ նայելով կիջնեն մինչեւ գետափը։ Արածանի կը հոսի դէպի արեւմուտք քաղաքին ոտքերը լուալով»։ Այս յառաջաբանով հեղինակը կը գրէ Բալուի առօրեային մասին, դիտելով եւ արձանագրելով իրավիճակը՝ տուներու քանակէն մինչեւ ճարտարապետութեան եւ տնտեսական կեանքէն մինչեւ վարչական հարցերու մասին խօսելով։ Այս պատմելու ձեւը սարսափելիօրէն կը կանխէ յուշամատեաններու ձեւակերպը, որ աքսորուած վերապրողներու վկայութիւնները պարունակող կարեւոր հաւաքածոյ է: Մինչ այս գիրքերը կը վերակերտեն կորսուածը գրութիւններով, լուսանկարներով եւ քարտէսներով, Թլկատինցին կը նկարագրէ ներկան:
Թլկատինցիէն կը լսենք Բալուի աղբիւրի դիմաց ջուրերու կռիւը , ծառաւը, անմշակ բարեբեր հողերը, որոնց վրայ տատասկափուշերը շատ աւելի բարձր կը կանգնին քան մարդիկը, գիւղացիներուն փափաքը աւելի «հեշտ» կեանք մը ապրելու եւ «պանդուխտ» դառնալու ու այս բոլորին պատճառով լքուած գիւղերու հետզհետէ աճող թիւը, Մուրատ գետի խլած անհամար կեանքերը, գիւղերուն մէջ ուսուցիչներու եւ վարչակարգերու պակասը, վանքերու երեսի վրայ ձգուիլը եւ շատ մը այլ հարցեր՝ գրեթէ հողէն ու ջուրէն ծնած տեղական հայերէն լեզուով։
Թլկատինցին կը խօսի նաեւ դաշտերուն մէջ աշխատող, վանքերուն մէջ ծառայող եւ հաւաբուծութեամբ զբաղող կիներու կեանքերուն մասին։ Նկարագրելով Բալուի գիւղական տուները, ան կը պատմէ կիներուն վճռակամօրէն աշխատիլը այդ տուներուն մէջ։ «Տուներն են անկանոն շէնքեր քարով ու աղիւսով շինուած, երկյարկ, երբեմն եռայարկ, կը նային դէպի արեւելահարաւ, ասոնց վերի յարկերը Քէօշկի ձեւերու մէջ դրուած են, անկարգ աննպատակ ձօղուններ իրարու վրայ կուտակուած, տախտակուած յատակով սենեակ շատ քիչ, բայց կնիկներ օրն օրին կիրով ու շաղախով հայելիի պէս փայլուն յատակ մը կը շինեն. ամէն շաբաթ գրեթէ ամէն օր սենեակի յատակին ու պատերուն վրայ կը շփեն կամ հեղկացուած թրիք, կամ օղին հանուելէ վերջը մնացած անպէտ թթային քմուք մը»։
Աղբէն մաքրութեան նիւթեր պատրաստող կիներ կայուն, բայց դժուար եւ շարունակականութիւն պահանջող կեանք կը վարեն։ Արձակուրդի երթալը այս ապրելակերպին մաս չի կազմեր: Միւս կողմէ, Թլկատինցի տարին մէկ կամ երկու անգամ կը մեկնի երկար ճամբորդութիւններու՝ փակելով իր հիմնադրած Խարբերդի Կեդրոնական բարձրագոյն վարժարանի դուռը։ Վարժարանը պատրաստած է գաւառի գրականութեան կարեւոր դէմքեր, ինչպէս՝ Վահան Թոթովենց, Համաստեղ, Ռուբէն Զարդարեան։ Ի դէպ, Թլկատինցիին այս բոլոր տպաւորութիւնները գրելը ապացոյց է, որ ան կարողացած է ազատ ժամանակ գտնել ճանապարհորդելու։ Թէեւ Խարբերդի մէջ Թլկատինցիի կեանքի ռիթմը կը տարբերի գիւղական կեանքի ռիթմէն, որուն անհետացումի վտանգը կը զգայ, բայց այս իրեն առիթ կու տայ դիտելու եւ արձանագրելու ինչ որ կը տեսնէ։ Այս ընելով, ան գիտակցաբար կ՚արձանագրէ վերահաս անհետացումը։ «Ճամբու տպաւորութիւններ»-ու մէջ Ապտուլմսեհ վանքին մասին ան կը գրէ՝ «Մինչեւ կէս օր վանք կը մնանք, ոչ ոք կայ ըսող թէ շուտ կը բաժնուիք, մենք մեր տրամադրութեան թողուած ենք. թէ սակայն ամիսներով ալ առնենք, նստինք, դարձեալ ոչ ոք կայ դիմացնիս որ թթուած երեսով մեզ ճամբու դնէ. վանահայրը շատոնց մեռած է, անոր քահանայ եղբայրն ալ մեռած, ու այդ մահերէն յետոյ մեռնելու կարգը վանքին թողուած է»։ Այս կանխատեսումը իրականացաւ եւ Մաստար լերան ստորոտին գտնուող վանքը փլաւ 19-րդ դարու վերջերուն, Թլկատինցիի այցելութենէն շատ չանցած։
Մինչ այս գրութիւնները մեզի կ՚արտօնեն Թլկատինցիի աչքերով յայտնաբերելու վայրերը, անոնք նաեւ մեր հայեացքը կը փոխեն ճարտարապետական մնացորդացի նկատմամբ: Այս վայրերու կեանքի մասին մեր ձեռք բերած տեղեկութիւնները մեզի կ՚արտօնեն նոր տեսլականներ ստեղծելու: Աւելին՝ կորսուելիքին մասին վաւերագրելու Թլկատինցիի ջանքերը կը դառնայ կորսուածներու հնագիտութիւնը՝ մեզ ձգելով եղածը պահելու անողոք պայքարի մը դիմաց։
Թարգմանութիւն՝Արազ Գոճայեան
