Արտագաղթ

«Գաղթականը միայնակ է։

Հայրենիքից դուրս չկայ ընկեր,

կին, հայր, եղբայր ու հարազատ»։

Լամեննէ

ՌՈՒԲԷՆ ՅՈՎԱԿԻՄԵԱՆ

Արտագաղթ բա­ռը պարզ է հնչե­ղու­թեամբ, սա­կայն իր էու­թեամբ եւ իմաս­տով՝ այն բազ­մա­բովան­դակ է։ Մարդ արա­րածը հա­զարա­մեակ­ներ շա­րու­նակ ար­տա­գաղ­թած է զա­նազան նպա­տակ­նե­րով եւ տար­բեր պատ­ճառնե­րով, որ եղած են, թէ՛ բռնի, թէ՛ կա­մաւոր, ըստ վի­ճակի պայ­մաննե­րուն։ Եր­բեմն ար­տա­գաղ­թած են հե­ռաւոր կամ մօ­տակայ բիրտ դրա­ցինե­րու յար­ձա­կումնե­րէն խու­սա­փելու, եր­բեմն նաեւ առա­ւել բեր­րի տա­րածք ու­նե­նալու, կամ որ­պէս ապ­րանքա­փոխա­նակ­ման մի­ջոց, հուսկ ստեղ­ծո­ւած են նոր հա­մայնքներ։ Կա­րելի է յի­շել Նոր Ջու­ղա­յի գա­ղու­թը, որ հիմ­նո­ւած է պարսկա­կան Սպա­հան քա­ղաքի ճահ­ճոտ արո­ւար­ձաննե­րէն մէ­կուն։ Անոր հիմ­նադրու­մը տե­ղի ու­նե­ցած է Շահ–Աբաս-ի կող­մէ Գող­թան գա­ւառի հա­յու­թեան բռնի աք­սո­րով 17–րդ դա­րին։ Ինչպէս նաեւ Կալ­կա­թայի հայ հա­մայնքի կա­մաւոր ստեղ­ծումը հայ վա­ճառա­կան­նե­րու կող­մէ, ուր կը հիմ­նադրո­ւի հայ առա­ջին ամ­սա­գիրը՝ «Ազ­դա­րար»ը Մադ­րաս 1794-ին եւ Յա­րու­թիւն Շմա­ւոնեանի ջան­քե­րով սկիզբ կը դրո­ւի Կալ­կա­թայի հայ­կա­կան տպագ­րութեան։

Ինչ խօսք, որ տե­ղին է յի­շել նաեւ Մեծ եղեռ­նի օրե­րուն հայ հա­սարա­կու­թեան զան­գո­ւածա­յին քոչ֊գաղ­թը եւ նոր սփիւռքի ստեղ­ծումը, որին հե­տեւեց ՀՀ խորհրդա­յին շրջա­նին 46/48֊ի հայ­րե­նադար­ձութիւ­նը, որ մաս­նա­կի էր եւ յա­ջող աւարտ չու­նե­ցաւ։ Այդ հա­մակար­գի ան­կումէն ետք էր, որ ծայր առաւ Կլեն­տել եւ այ­լուր հաս­տա­տուե­լու մո­լուցքը, որ դեռ կը շա­րու­նա­կուի նո­ւազ ուժգնու­թեամբ՝ դա­սալիք ըլ­լա­լու սկզբունքով։

Շատ հե­ռուն չփնտռե­լու հա­մար նշենք ար­ցախցի մեր հա­րազատ­նե­րու բռնի ար­տա­գաղ­թը մի քա­նի շա­բաթ առաջ Պա­քուի ջան­քե­րով, որ չար­ժա­նացաւ դոյզն ու­շադրու­թեան՝ նոյ­նիսկ ամիս­նե­րով փո­ղոց փա­կող անոր «փրկա­րար» ցու­ցա­րար­նե­րու կող­մէ։ «Ար­ցա­խը փրկենք, որ ՀՀ-ը ապ­րի» տգէտ պո­ռոտա­խօսու­թիւնը մո­ռացան եւ մի գի­շերե­լու սե­նեակ, կամ մի գա­ւաթ ջուր իսկ չտո­ւին գաղ­թա­կան­նե­րուն։

Ար­տա­գաղ­թը սկզբունքով բա­ցասա­կան ըլ­լա­լով, կը մնայ անժխտե­լի իրա­կանու­թիւն եւ իւ­րա­քան­չիւր երկրի իմա­ցակա­նու­թիւնը թոյլ կու տայ օգ­տո­ւիլ անոր կե­ցու­թե­նէն, ինչպէս կ՚ընեն ռուս, թուրք, հրեայ եւ այլ իշ­խա­նաւոր­նե­րը՝ բա­ցի հա­յերէն, որոնց հա­մար սփիւռքը կը գնա­հատո­ւի երկրորդ կար­գի եւ «Նաւթ չու­նենք, սա­կայն ու­նինք սփիւռք» յո­խոր­տանքը եղած է բազ­մի­մաստ եւ ոչ միայն նիւ­թա­կան։

Ան­հերքե­լի է, որ ար­դի սփիւռքը մեր ծնող­նե­րու, իմա՛ առա­ջին սե­րունդի սփիւռքը չէ։ Սերնդա­փոխու­թիւն եղած է, եւ այն մեծ մա­սամբ դա­դարած է հա­յախօս ըլ­լա­լէ, սա­կայն բա­ցառու­թիւննե­րը յար­գե­լի են։ Աւե­լի բազ­մա­դէմ է հայ սփիւռքը՝ երկրի հա­մեմատ, այ­նուհան­դերձ ժա­մանակն է եւ անհրա­ժեշտ, որ անոնք միաս­նա­բար կա­րողա­նան վե­րանա­յիլ իրենց յա­րաբե­րու­թեան որակն ու բո­վան­դա­կու­թիւնը, իրար լրաց­նե­լու մի­տու­մով եւ ոչ հա­կադ­րո­ւիլ ի շահս որե­ւէ խմբակ­ցութեան։ Այդ է միակ ու­ղին պա­տուով վե­րապ­րե­լու եւ ծա­ռացած մար­տահրա­ւէր­նե­րուն դի­մակա­յելու։ Գաղտնիք չէ, որ եղեռ­նէն ճո­ղոպ­րած առա­ջին սե­րունդը՝ ապաս­տա­նած որե­ւէ երկրի, ի մի գա­լով, նոյ­նիսկ իր կի­սաքաղց վի­ճակով քա­ջու­թիւն եւ իմաս­տութիւն ու­նե­ցած է եկե­ղեցի եւ դպրոց կա­ռու­ցե­լու, տար­բեր միու­թիւններ ստեղ­ծե­լու, որոնց ստո­ւերի ներ­քոյ կու­սակցու­թիւններ աճած են՝ սա­տար ըլ­լա­լով հայ­րե­նիքին, ի հե­ճուկս ոմանց, պահ­պա­նելով ազ­գա­յին ոգին եւ ինքնու­թիւնը՝ առանց են­թադրե­լու, որ այդ փայ­փա­յած խմբակ­նե­րը ուշ թէ կա­նուխ՝ հա­սու­նա­նալով իրար կո­կորդ պի­տի կրծեն եւ հայ­րե­նի պե­տակա­նու­թեանը անար­գեն։

Տար­բեր է կա­ցու­թիւնը այ­սօր։

Հա­մաշ­խարհայ­նա­ցու­մը իր աւե­րիչ ազ­դե­ցու­թիւնը ու­նե­ցաւ հա­մայն հա­յու­թեան վրայ եւ որ­պէս յա­ւելում երկրի տի­րող ոչ առողջ քա­ղաքա­կան բա­խումնե­րուն, որ վե­րանա­յու­մի կա­րիք ու­նին ազ­գի եւ պե­տու­թեան մա­կար­դա­կով։ Ար­դի հիմ­նա­կան պա­հան­ջը հա­յեցի դաս­տիարա­կուիլ ու ապ­րիլն է։ Հայ­րե­նիք-սփիւռք յա­րաբե­րու­թեան վե­րանա­յելու անհրա­ժեշ­տութիւ­նը առ­կայ է՝ նոր սկզբունքնե­րով գոր­ծակցե­լու, առ այս կա­րելի է ըն­դօ­րինա­կել մա­նաւանդ հրեանե­րը, որոնք ջանք չեն խնա­յեր իրեց մայր հայ­րե­նիքի հետ հա­մագոր­ծակցե­լէ, այն հզօ­րաց­նե­լու, ան­տե­սելով քա­ղաքա­կան, կրօ­նական, կրթա­կան, կեն­ցա­ղային տա­րաձայ­նութիւննե­րը։

Նշո­ւած այդ աշ­խա­տան­քը պէտք է գոր­ծի դրո­ւի պե­տու­թեան եւ սփիւռքի մաս­նա­գիտա­կան միացեալ ջան­քե­րով՝ հայ մնա­լու գա­ղափա­րախօ­սու­թիւնը հիմք ու­նե­նալով։

Այլ է, տար­բեր եւ անմխի­թար ար­տա­գաղ­թող որե­ւէ հայ ան­ձի կամ ըն­տա­նիքի դրու­թիւնը։ Անոնք թա­փառա­կան են եւ անօգ­նա­կան, թե­պէտ իրենց կամ­քով եւ սխալ ընտրու­թեամբ թէեւ դա­սալիք, բայց անոնք կրնան դառ­նալ օգ­տա­կար, եթէ քա­շած դժո­ւար օրե­րը չդառ­նան հայ­րե­նիքի նկատ­մամբ ատե­լու­թեան թու­նա­ւոր մաղձ։

Հա­րիւ­րա­մեայ քա­ղաքա­կան ան­ցեալով խմբեր, որ իրենց տհաս, աճ­պա­րար, ստոր քայ­լե­րով, կը փոր­ձէին խան­գա­րել պաշ­տօ­նական այ­ցե­րու ըն­թացքին մեր­ձեցման բո­լոր քայ­լե­րը՝ ի՞նչ էր անոնց նպա­տակը։ Հայ պե­տական այ­րե­րը, նաեւ ԱՄՆ հայ դես­պա­նը կ՚ար­ժա­նան ան­պատշաճ վե­րաբեր­մունքի, մեր «փրկիչ» ազ­գա­կից­նե­րու կող­մէ, զանց չառ­նե­լով վար­չա­պետին փո­խադ­րող մե­քենա­յի վրայ հաւ­կիթ ու լո­լիկ նե­տելը։ Ցա­ւալի է մին­չեւ իսկ ող­բա­լի։ Ի դէպ ու­շադրու­թեան ար­ժա­նի է Արամ Ա-ի այ­ցը ԱՄՆ հայ դես­պա­նատուն եւ անոր դռնփակ գլուխ գլխի զրոյ­ցը դես­պան Մա­կունցի հետ, առանց որե­ւէ մի­ջան­կեալ վե­րահսկող ու­ղեկցի, որ դրա­կան քայլ է եւ յու­սանք, որ վար­չա­պետի հրա­ժարու­մը պա­հան­ջող որե­ւէ հայց չի ներ­կա­յաց­րել։

Ար­դի արեւմտեան եւ­րո­պայի տաս հա­զարէն աւե­լի բնակ­չութեամբ քա­ղաք­նե­րուն, մա­նաւանդ ծո­վեզ­րեայ, առանց բա­ցառու­թեան կայ մի քա­նի խորտկա­րան քա­ղաքի ամե­նաբա­նուկ տա­րած­քին՝ նա­խընտրե­լի է հա­յաբ­նակ, անու­նով «Իս­թանպուլ կամ Մար­մա­րա», թուրք ան­ձանց պատ­կա­նող։ Ինձ հա­սած տե­ղեկու­թեան հա­մաձայն թուրք պե­տական մար­միննե­րը վար­կի ձե­ւով կը սա­տարեն այդ ան­ձանց, որ յա­ւերժ կը մնան երկրին սի­րահար եւ պար­տա­կան, որ պարզ լե­զուով կը կո­չուին «հին­գե­րորդ շա­րասիւն»։ Աշ­խա­տան­քի մի ձեւ է դրսու, որ կա­րելի է ըն­դօ­րինա­կել քան թէ թող­նել մեր ազ­գա­կից­նե­րուն թա­փառա­կանի եւ եր­բեմն հա­կահա­յի վի­ճակին։

Մտա­ծելու եւ նա­խաձեռ­նե­լու մեծ կա­րիք ու հնա­րաւո­րու­թիւն կայ եւ գու­ցէ հնա­րաւոր է ար­տա­գաղ­թի բա­ցասա­կան երե­ւոյ­թը դրա­կան հե­տեւանք ու­նե­նայ ի օգուտ մեզ, հմտօ­րէն հար­ցին մօ­տենա­լու պա­րագա­յին, միայն թէ բա­ցակայ են նա­խաձեռ­նողնե­րը։ Ի վեր­ջոյ պէտք է հա­շուի առ­նել նաեւ իւ­րա­քան­չիւրի իր քայ­լե­րի ազատ ընտրու­թիւնը սահ­մա­նափա­կելու վար­կա­ծը։

Ի վեր­ջոյ ար­տա­գաղ­թը զազ­րե­լի է, ինչպէս իրենք՝ առանց յա­տուկ պատ­ճա­ռի ար­տա­գաղ­թողնե­րը, քան­զի ամէն ան­հատ կը լքէ երկրի նկատ­մամբ ու­նե­ցած քա­ղաքա­ցիական պար­տա­կանու­թիւննե­րը, ան­գի­տակ­ցա­բար դա­տար­կե­լով հայ­րե­նիքը։ Որ­քան ճիշդ եւ ուղղա­միտ կ՚ըլ­լար, եթէ հաս­տա­տուէին երկրէ ներս այդ չա­րիքը վե­րաց­նող պայ­մաններ։

Հաս­կա­ցողին բա­րի ող­ջոյն։

(Սեն Ռաֆայէլ)