Ծայրակապ եւ այբբենական ստեղծագործութիւններ հայկական տաղաչափութեան մէջ
ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
norayrdaduryan@gmail.com
Հայկական գիրերը իրենց ձեւաւորումով եւ լեզուն արտայայտելու կատարելութեամբ կը զարմացնեն մեզ։ Ասիկա է պատճառը, որ մենք պաշտելու աստիճան կը սիրենեք այդ նշանագիրերը եւ անոր գիւտարարը։ Իսկ, աւելի զարմանալին այն է, որ այդ գիրերը գեղեցիկ անակնկալներ կը պարունակեն իրենց գրական անցեալի մէջ։ Այդ տառերը ունին գործածութեան երկրորդ, աւեի ծածուկ, գրեթէ գաղտնի պատմութիւն մը։ Այսօր կը փափաքիմ վարագոյրի ետեւ մնացած քանի մը երաժիշտ կամ բանաստեղծի մասին խօսիլ ու մէջբերել անոնց ընտիր տողիկները։
Վարագոյրի ետեւ նստած անունը
Հայ երաժիշտներ, բանաստեղծներ, հայկական տառերը գործածեցին իրենց ինքնութիւնը ծածկելու համար։ Հայ հեղինակը իր երկի մէջ քօղարկեց իր ստորագրութիւնը՝ զայն յայտնաբերելու հաճոյքը ուշադիր աչքերուն վստահելով։ Այդ շնորհալիներէն մէկը եւ առաջինը 8րդ դարու երաժշտուհի, բանաստեղծուհի, Դուին մայրաքաղաքի կաթողիկոսարանի աւագերէց Սահակի դուստր Սահակը դուխնտ էր։ Սահակը դուխտ աղջնակը իր մանուկ հասակին ստացաւ «զվարս կուսութեան», ապա առանձնացաւ Գառնիի ձորի քարայրի մը մէջ, ապրեցաւ ճգնակեցութեամբ եւ իր համեստ, քարակերտ բնակատեղիի մէջ ալ կնքեց իր մահկանացուն։ Երաժշտուհին ունեցեր է աշակերտներ եւ անոնց դասաւանդած է վարագոյրի ետեւ նստած։ Մեզի աւանդուած իր միակ գործը Աստուածամօր ձօնուած երգ մըն է։ Ծայրակապ բանաստեղծութիւն է ան, ուր իւրաքանչիւր տողի սկզբնատառերը եթէ վերէն վար ընթերցուին՝ կը յայտնաբերեն հեղինակի անունը։ Այս տեսակ երկերը կը կոչուին «անուանակապ»։ Այսպէս են երգի խօսքերը.
Ս րբուհի Մարիամ…
Ա նդաստան հոգեւոր…
Հ աստատութիւն երկնի…
Ա ստանօր երկինք…
Կ ենացն փայտիւն…
Դ ո՛ւռն երկնից…
Ո ւրա՚խ լեր…
Ի՛ ւթական, եղական…
Խ որհուրդ կենաց…
Տ ո՛ւք զփառս…։
Ներսէս Շնորհալին ալ յայտնի է իր անուանակապ տաղերով։ Վարդանանց սուրբերու համար իր յօրինած «Նորահրաշ պսակաւոր» շարականի քառեակները կը սկսին հեղինակի անունի տառերով.
Ն որահրաշ պսակաւոր…
Ե րկնաւոր թագաւորին…
Ր ենական լուսով…
Ս րբափայլ զգեստուք…
Է ական բարւոյն դիտմամբ…
Ս տացեալ զհաւատոյ վահան…
Ի հոտ անուշ…
Ե րկոքումբք հարազատօք…
Ր ամկական խումբ հազարաց…
Գ ոհութեամբ փառատրութիւն…։
Իսկ, երբէք կարելի չէ Հայկական պատարագի զգեստաւորման շարականի հեղինակի անունը մոռնալ։ Պատճառը այն է, որ, ինչպէս գուշակեցիք յարգելի ընթերցող, այդ ծանր եւ տօնական երգի իւրաքանչիւր երկտողի սկզբնատառը կը յայտնեն Հաղարծինի վանքի 1200-ական թուականներու յայտնի վանական, երաժիշտ, գիտնական եւ բանաստեղծ Տարօնացիի անունը.
Խ որհուրդ խորին
Ա նճառահրաշ զօրութեամբ
Չ արչարանօք
Ա նձրեւածին բաժակ
Տ ան քում վայելէ
Ո ր զարարչագործ բազուկս...
Ւ ւսմամբ թագ ՚ի գլուխ
Ր ամից բոլորից…
Գաղտնի գարունը
Սկզբնատառերու մէջ միշտ չէ, որ հեղինակի անունն է թաքնուած։ Կան բանաստեղծութիւններ, որոնք քաղաքական պատճառներով, կամ՝ գաղտնի սիրոյ ամօթխածութեամբ, պարունակեր են պատգամներ։ Այդ ստեղծագործութիւններէն ամենէն նշանաւորը, բոլորիս յայտնի՝ Եղիշէ Չարենցի «Պատգամ» բանաստեղծութիւնն է։ 1920-30ականներու Խորհրդահայ Հայաստանի մէջ տիրող քաղաքական վիճակը՝ հայրենասիրական գործ մը ստեղծելու վախը պատճառ եղաւ, որ Չարենցը իր պատգամի տառերը տեղադրէ տողերու երկրորդ գիրի մէջ։ Սա «Գիրք ճանապարհի» ժողովածուի մէջ լոյս տեսած «Ով, հայ ժողովուրդ, քո միակ փրկութիւնը քո հաւաքական ոյժի մէջ է» գաղտնագիրն էր։ Հնարամիտ լուծում.
Ն«ո»ր լոյս ծագեց աշխարհին.
Ո՞«վ» այդ արեւը բերեց։ —
Ա«հ»ա ոսկեայ մի արեւ՝
Ճ«ա»ռագումով իր հրէ՝
Ա«յ»գաբացի պուրպուրէ
Հայը ունեցաւ նաեւ աւետաբեր եւ ցնծալից գարուններ։ 1683–1768 թուականներուն ապրած պոլսահայ բանաստեղծ, երաժիշտ, մանկավարժ, գիտնական, հրատարակիչ, ազգային եւ կրթական լուսաւորման շարժման գործիչ Պաղտասար Դպիրի «Պարուց թռչնոց տուք աւետիս» տաղը օծուած է գարնանային լաւատեսութեամբ։ Բանաստեղծը կը գովաբանէ վարդի բոյրը, սոխակի դայլայլը եւ կենսասիրութիւնը։ Գարունը ուրախութիւն կը պատճառէ անոր։ Այդ բանաստեղծութիւնը ունի «ՊԱՀԱՐ» ծայրակապը։ Պահար կը նշանակէ գարուն.
Պ արուց թոչնոց տո՜ւք աւետիս…
Ա րի՛, պիւլպի՜ւլ, ով խղճալի…
Հ եզիկ հնչեալ գարնան հողմոյն…
Ա յլազանեալ երեսք դաշտաց…
Ր ամից կուսից պսակ փայլեալ…
Այբն ասէ՝ այսօր ըմպենք…
Միջնադարեան հայկական բանաստեղծութիւնը հարուստ է 36 տողանոց գործերով։ Ըստ երեւոյթին, մեր տաղասացները որպէս երախտապարտութեան խոր զգացում, ցանկացեր են այբուբենի իւրաքանչիւր տառը պատուել՝ գրելով «այբբենական» քերթուածներ՝ Այբէն մինչեւ Քէ։ Այս տեսակ գործերու հնագոյններէն է 7-րդ դարու բանաստեղծ, Գարդմանք աշխարհի մէջ ապրած Դաւթակ Քերթողի աշխարհիկ բովանդակութիւն ունեցող «Ողբ ի մահն Ջեւանշերի մեծի իշխանին» ստեղծագործութիւնը։ Բանաստեղծութիւնը քնարական փառաբանութիւնն է դաւադրաբար սպաննուած Աղուանքի զօրավար Ջեւանշերի քաջագործութիւններու։ Երկարաշունչ պատմութիւն է ան, 36 տուն (բաղկացած երկտողերէ, քառեակներէ, ելն.), որու իւրաքանչիւր տունը հայկական տառերն են՝ այբբենակարգ.
Ա ստուածածին բանին…
Բ եկումն մեծ…
Գ լորեցաւ վէմն…
Դ արձաւ ի դառնութիւն…
Ե րկին հասի…
Զ անգիւտ կորստեալ…
Է ր նստեալ…
Ը նդ ամենայն երկիր…
…
Այբբենական բանաստեղծութիւններու հարուստ աւանդին իր ծառայութիւնը բերաւ նաեւ Ներսէս Շնորհալի հայրապետը։ Անոր «Առաւօր լուսոյ» երգը նոյնպէս կը հետեւի այդ աւանդութեան.
Ա ռաւօտ լուսոյ…
Բ ղխումն ի Հօրէ,
Գ անձդ ողորմութեան,
Դ ուռն ողորմութեան,
Ե րրեակ միութիւն,
Զ արթիր, Տէր, յօգնել…
…
Ուշ-միջնադարու աշխարհիկ գրիչները աւելի կենսուրախ էին քան մեր վանական եւ վանահայր քերթողները։ Հայ աշուղները փառաւորեցին բնութիւնը, կինն ու գինին։ Երկրային կեանքը վայելելու խրախոյսով, անոնք յօրինեցին ցնծուն երգեր։ 1600-ական թուականներուն Դաւիթ (Որբիկ) Սալաձորցին «Տաղ սեղանոյ եւ ուրախութեան» երգի մէջ նկարագրեց բարեկենդանի ծիսակատարութիւնը.
Ա րեւելք առաջին
Եւ արեւմուտք որ է վերջին՝
Բ արեխում է գինի
Եւ յոյժ փայլուն սեղան ի լի՛
Գ երագոյն լաւ մազայ
Եղով տապկած ձուկն թազայ.
Դ արձեալ հայիր թէ ի՞նչ կայ.
Հալվայ, բորակ, եւ փախլաւայ…
Սալաձորցին ունէր իր նախորդը՝ 1500-ականներուն Չմշկածագի ապտառապատ լեռներու մէջ ապրած Մարտիրոս Խարասարցին։ Հայկական գրականութեան մէջ Խարասարցին էր առաջինը, որ երգեց խնջոյքը, ուրախութիւնը եւ սեղանի վայելքը։ Ահա, անոր գրիչին պատկանող «Տաղ վասն ուրախութեան» երգը.
Այբն ասէ՝ այսօր ըմպենք…
Բէն ասէ՝ բերէք գինի…
Գիմն ասէ՝ գինիս անոյշ…
…
Խէն ասէ՝ խնդամք այսօր…
…
Կէնն ասէ՝ կարաս բացէք…
Յարգելի ընթերցող, այբբենական բանաստեծութիւնները հեռաւոր անցեալի ճաշակ են։ Իսկ անուանակապ քերթուածները…, (Փետուր… / Արեգակ… / Թաւշեայ… / Ի զուր… / Լուսերես…) դեռ ունին կարելի է ըսել սակաւաթիւ գործածութիւն։ Երկրորդական վարժարանի (լիսէ, աւագ դպրոց) անփորձ տղաները զանոնք կը շարունակեն շարահիւսել իրենց սիրելիներու անունները ոտանաւորներու մէջ գաղտնի պահելու համար։ Սակայն, բոլորը, Այբը, Բէնը, Գիմը… Փիւրը եւ Քէն, կը մնան հայկական գրականութեան փայլուն, ազնիւ, թանկագին, իմաստալից, լուսաւոր անձնաւորութիւնները։
Այսօր ձեզի հրաժեշտ կը փափաքիմ տալ վերյիշելով Պաղտասար Դպիրի յայտնի մէկ երգով, որուն եղանակը մինչեւ այսօր պահպանուած է եւ ժամանակ առ ժամանակ ան հայկական դասական, հեղինակային երգարեւոստի սիրահար երգիչ եւ երգչուհիներու կողմէ կը հնչէ արուեստի բարձր բեմերու վրայ։ Ծայրակապ են անոր խօսքերը, իսկ հեղինակը ընթերցողի ուշադիր աչքերուն վստահած է, թէ ի՚նչ գաղտնիք կը պարունակեն անոր սկզբնատառերը.
Ի ննջմանէդ արքայական,
Զարթի՜ր, նազելի իմ, զարթի՜ր,
Պատկեր սիրուն, տիպ բոլորակ,
Լրացելոյ լուսնոյն քատակ,
Այդ քո տեսիլդ, զոր դու ունիս,
Արար ծառայ քեզ զգերիս,
Ղաբին սրտ՚իւ քանի՞ կոծամ,
է ՜ վարդ կարմիր եւ անթառամ,
Տապ եւ խորշակ ժամանեցին,
Զթերթիկ գեղոյդ այրել կամին
է ՜ աննման իմ գովելիս,
Ի մէջ ականց գեղ քո՝ մագնիս…
…
Զարթի՜ր, նազելի իմ, զարթի՛ր։
