ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
pakrates@yahoo.com
Նկատի ունենալով Շաբաթ եւ Կիրակի օրերու խճողեալ ու ծանրաբեռնուած շրջագայութեան ծրագիրները, որոշեցինք 18 Սեպտեմբեր Երկուշաբթի օրը անցնել Թաւրիզ։ Այսպէսով կը խուսափէինք երկար ճամբորդութիւններէ եւ օրը կ՛անցնէինք այս մեծ քաղաքի տեսարժան վայրերը շրջելով։Նախ ունէինք կարեւոր խնդիր մը, որն էր որոշ գումար մը տեղական դրամ ապահովել, մանր գնումներու համար։
Հետաքրքրական էր այն պահը, երբ երիտասարդ սրճեփը, որ կ՛օգներ նաեւ դրամի փոխանակման խնդրին, մեծ ոգեւորութիւն ապրեցաւ երբ լսեց որ հայեր ենք, եկած Թուրքիայէն։ Իսկոյն զանգահարեց իր հայ ընկերոջ, մեր ներկայութիւնը աւետելու համար։ Ապա այցելեցինք քաղաքի նշանաւոր «Կապոյտ մզկիթ»ը։ Իսլամ ճարտարապետութեան յատուկ զարդանախշերով ու ճարտարապետական ոճով իսկապէս ալ ան արժանի էր քաղաքի ամենայայտնի տեսարժան վայրերու շարքին դասուելու։
Յաջորդ այցելավայրն էր զօրքերու թանգարանը, որ իր հարուստ պաշարով հիացում պատճառեց բոլորիս։ Մեր ուղեցոյց Վարդան ընդգծեց թէ այս թանգարանն ալ հայ ճարտարապետի ձեռքով կերտուած է։ Այսօր որքան ալ նօսրացած ըլլայ, անցեալին հայահոծ քաղաք մը եղած է Թաւրիզը եւ հայու ներդրումը այս քաղաքին, նկատելի է ամենուրէք։
Հետաքրքրական էր նաեւ շուկայի շրջագայութիւնը, ուր ամէն ինչ, յատկապէս անկարգութիւնը, խառնիճաղանջը, ժխորը եւ աղմուկը իրարու մէջ միաձուլուած, կը պարզէին ընդհանուր պատկեր մը, որուն կարելի է կոչել «արեւելք»։
Հակառակ որ խուսափած էինք ճամբորդութիւններէ միջքաղաքային պտոյտով անցած այդ օրն ալ բաւականին յոգնեցուցիչ դարձած էր, երբ հասաւ իր աւարտին։
Երեքշաբթի եւ ահա այն մեծ օրը, ուր առաւօտուայ ժամերով բռնած ենք Ճուլֆայի ճանապարհը։ Այս անգամ ուղղուած ենք դէպի Թադէի վանքը։ Յուլիս ամսուն էր, Սուրբ Սանդուխտի յիշատակման օրը, երբ վանքը դարձեալ ապրած էր բազմաթիւ ուխտաւորներու այցելութիւնը եւ խրախճանքի մթնոլորտի մէջ անցուցած երեք օրեր։ Մեր ուղեցոյցը պարոն Վարդան Թադէի ուխտագնացութեան միջոցառումներու կազմակերպիչներէն էր եւ մեծ յուզումով կը պատմէր այդ երեք օրերու ապրումները։
Երբ մեր ինքնաշարժի ճամբու աւարտին կը պարզուէր վանական համալիրի ընդհանուր պատկերը, կրնայինք ենթադրել թէ բազմութեան ներկայութիւնով ի՞նչ տրամադրութիւն կրնայ գոյանալ այդ տարածքի վրայ։ Պատմական վանք մը՝ որ պատմական յուշարձաններու յատուկ բծախնդրութեամբ նորոգութեան արժանացած է շնորհիւ Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան Ժառանգութեան նախարարութեան։ Անմիջապէս աչքի կը զառնէ եկեղեցւոյ փլած հատուածներու սպիտակ քարերով վերաշինութիւնը, քանի որ վանքի նախորդ շինութիւնը եղած էր սեւ պազալթ քարերու օգտագործմամբ, նորոգութեան պահուն նախընտրուած է սպիտակ քարեր, որպէսզի աւելի տեսանելի ըլլայ հին ու նորի տարբերութիւնը։ Վերաշինութեան բծախնդրութիւն մը՝ որուն ծանօթ էինք անուանի ճարտարապետ ու հնագէտ Վարազդատ Յարութիւնեանի Կեդրոնական Սանուց Միութեան մէջ սարքած բանախօսութենէն։ Հիացումով դիտեցինք վանքի մայր տաճարը եւ յարակից բաժինները։ Այդ պահուն չէինք գիտեր թէ նոյնքան զգլխեցուցիչ յայտնութիւն մը պիտի դառնար Սուրբ Ստեփանոսի վանքի այցելութիւնը։
Սակայն Թադէէն դէպի Սուրբ Ստեփանոս տանող ճանապարհը եւս յայտնութիւն մըն էր բոլորիս համար։ Ճամբու տեւողութեամբ մեզի կ՚ընկերակցէր Ախուրեանը, որու հանդիպակած ափը արդէն Նախիջեւանի հողերն էին։ Այդ տարածքի վրայ էր, որ ատրպէյճանի բանակայինները պուլտոզէրներով ճզմած էին բազմահարիւր պատմական խաչքարեր, իրենց ներկայ ոխը անցեալը խորտակելով գոհացնելու բարբարոսական ախորժակով։
Մեր ընթացած ճամբու եզրին յայտնուեցաւ փոքրիկ մի մատուռ, որ տեղացի վարորդները կը կոչէին «Նախիրի եկեղեցի»։ Ապա Վարդան Ենովքեանց պարզեց թէ գետի հանդիպակած ափին այս նոյն եկեղեցւոյ կրկնօրինակը եղած է, որմէ այսօր հետք իսկ չէ մնացած։ «Առասպելի համաձայն երկու հովիւ եղբայրներու կտակն է այս եկեղեցիները, որոնցմէ Պարսկաստանի բաժնին մնացածը վերանորոգուած է Իրանի կառավարութեան ջանքերով»։
Սուրբ Ստեփանոսի վանքը գործող եկեղեցի մը չէ այլեւս, հետեւաբար թանգարանի բնոյթով, մուտքին տոմսակ վերցնելով է, որ այցելեցինք այդ կառոյցը։ Շրջագայութեան իւրաքանչիւր օրուայ աւարտին ամենայաճախ լսուածը «Այս օրը արժեց» հաստատումը կ՚ըլլար։
Բայց տակաւին, այդ հաստատումը գերազանցող ապրումներ կը սպասէին մեզ։ Առաջին օրէն իսկ անհամբեր էինք Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Տ.Գրիգոր Արք. Չիֆթճեանի այցելութեան համար։ Այս մասին մեր 20 անուններէ բաղկացող խումբի մէջ ամենաանհամբերն ալ Եդուարդ Թովմասեանն էր։ Ան տակաւին Պոլիսէն խոստովանած էր, թէ այս պտոյտին մասնակցելու ամենակարեւոր ազդակը Չիֆթճեան սրբազանը տեսնելն է։
Այս էջերու ընթերցողին համար շատ դժուար չէ պատկերացնել թէ Առաջնորդարանը ինք եւս թանգարանի մը համազօր հարստութեամբ օժտուած պիտի ըլլար։ Եւ ճիշդ ալ այդպէս։ Տակաւին պարտէզէն իսկ աչքառու էր տարածքի խնամուածութիւնը։ Հիացումով կը դիտէինք երբեմնի դպրոցի շէնքը, որ երբեմնի հազարէ աւելի ուսանողներու փոխարէն այսօր ուսում կը ջամբէր երեք տասնեակի հասնող աշակերտութեան։ Տակաւին Ռըզա Բեհլեւի թագաւորի օրով սկսած էր աշակերտութեան թիւի նուազումը, որու հետեւանքով կառավարութիւնը փորձած էր դպրոցը պետականացնել։ Այդ ժամանակուայ առաջնորդի իր նստավայրը դպրոց փոխադրելով է, որ կանխուեցաւ նման նպատակը։ Առաջնորդ սրբազանը մտերիմ ոգեւորութեամբ դիմաւորեց խումբը, փոխանցելով պատշաճ տեղեկութիւններ թեմի ընդհանուր դիմագիծին մասին։
