Մահէ ու կեանքէ ետք. փրոֆ. Հերման Շլիմէն

ԹԱՄԱՐ  ԿԻՒՐՃԵԱՆ

Վերջերս, հե­ռաձայ­նա­յին կա­պով տե­ղեկա­ցայ անակնկալ եւ ող­բերգա­կան մա­հուան բօ­թը իմ սի­րելի փրո­ֆեսո­րիս, գոր­ծընկե­րոջս եւ մեն­տո­րիս՝ փրոֆ., ճար­տա­րապե­տու­թեան դոկ­տոր՝ Հեր­ման Շլի­մէին, որ Պեր­լի­նի Թեք­նի­քական հա­մալ­սա­րանի Ճար­տա­րապե­տու­թեան եւ քա­ղաքա­շինու­թեան պատ­մութեանց վա­րիչն էր։ Շլի­մէ ղե­կավարն էր Այնթա­պի Ս. Աս­տո­ւածա­ծին մայր եկե­ղեց­ւոյ մա­սին գրած աւար­տա­ճարիս։ Ան էր զիս այս նիւ­թը ու­սումնա­սիրե­լու մղո­ղը եւ հայ­կա­կան ճար­տա­րապե­տու­թեան մէջ աս­պա­րէզս կեր­տե­լու խրա­խու­սո­ղը։ Շլի­մէի գոր­ծե­րը կը կեդ­րո­նանան ար­դի Իտա­լիոյ վաղ ժա­մանա­կաշրջա­նի ճար­տա­րապե­տու­թեան պատ­մութեան, Չի­նաս­տան-Եւ­րո­պա ճար­տա­րապե­տական յա­րաբե­րու­թեան, ճար­տա­րապե­տու­թեան իմա­ցական պատ­մութեան, շի­նարա­րու­թեան պատ­մութեան, եւ 20-րդ ու 21-րդ դա­րու ճար­տա­րապե­տու­թեան պատ­մութեան վրայ։ Ան­կէ իմ սոր­ված բա­նաւոր պատ­մութիւ­նը, քննա­կան տե­ղակայ­նութեան տե­սու­թեան եւ կի­րառու­թեան մե­թոտա­բանու­թիւնը եւ պատ­մա­կան ու ար­դի ճար­տա­րապե­տու­թեան հա­յեցա­կար­գե­րը ուղղու­թիւն տո­ւին ին­ծի Ս. Աս­տո­ւածա­ծին մայր եկե­ղեց­ւոյ պատ­մութեան նա­յուած­քիս եւ մօ­տեցու­միս մէջ։ Հի­մա, այս պա­հուս, երբ մա­հուան ող­բերգու­թիւնը կեան­քին կը կա­պէ, կ՚ու­զեմ խօ­սիլ զիս խո­րապէս ներշնչող փրոֆ. Հեր­ման Շլի­մէին եւ իր տես­լա­կանին մա­սին։

Կեան­քի սո­վորա­կան գործ-տուն հեւ­քին մէջ, որուն ֆրան­սա­ցիք «մեթ­րօ պու­լօ տօ­տօ» կ՚ըսեն, շա­տերս կը ստի­պուինք մեր բա­րոյա­գիտ­ական չա­փանիշ­նե­րուն չհա­մընկնող որո­շումներ առ­նել՝ առանց նկա­տելու հա­մակար­գին մէջ կոր­սո­ւած ըլ­լալնիս։ Կը պայ­քա­րինք մեր հա­մոզումնե­րուն չհա­մապա­տաս­խա­նող կեան­քի մը մէջ եւ քիչ կը հան­դի­պինք իրենց սկզբունքնե­րուն ներ­դաշնա­կու­թեամբ ապ­րող մար­դոց, որոնք նաեւ կա­րողու­թիւն ու­նին այ­լոց ներշնչե­լու եւ յոյս տա­լու՝ առանց պար­տադրե­լով իրեն­ցի­նը։ Անոնք ապա­ցոյց են, որ մար­տահրա­ւէր­նե­րով լե­ցուն այս կեան­քին մէջ կա­րելի է ապ­րիլ բա­րոյա­կանու­թեամբ եւ ող­ջամտօ­րէն՝ հե­տեւե­լով ներ­քին բա­րու­թեան եւ լա­ւագոյ­նը տա­լով իրենց գոր­ծին։ Փրոֆ. Շլի­մէն այն քի­չերէն էր ակա­դեմիային մէջ։ Անոր մտա­ւորա­կան կա­րողու­թիւնը միշտ զար­մա­ցու­ցած էր մար­դոց։ Ան բո­լորը յար­գող ու բո­լորին հետ հա­մահա­ւասար վա­րուող գիտ­նա­կան մըն էր։ Լաւ ունկնդիր էր եւ տի­րապե­տած էր հար­ցե­րը հա­մաթեքստի մէջ դնե­լու՝ աւե­լի լաւ քան պատ­մո­ղը ինքնին։ Իր հար­ցումնե­րով զրու­ցա­կիցին կա­րողա­կանու­թիւնը կը յայտնա­բերէր եւ մտքի նոր դռներ կը բա­նար։

Մա­հուան դի­մաց կեան­քը ար­դա­րու­թիւն չի ճանչնար։ Մա­հը բնու­թեան օրէնքնե­րը մեր երե­սին կը զար­նէ սառ­նասրտու­թեամբ։ Հեր­մա­նին մա­հուան գոյ­ժը առ­նե­լով ան­ջա­տում մը ապ­րե­ցայ շրջա­պատէս։ Շո­ւարե­ցայ, թէ լու­րը ինչպէ՛ս փո­խան­ցեմ գոր­ծընկեր­նե­րուս։ Մտա­ծեցի կեան­քի կա­նոնը մա­հուան իրա­կանու­թե­նէն օտա­րաց­ման եւ սու­գի իմաս­տին մա­սին՝ երբ կեան­քը կը պար­տադրէ մեզ տխրե­լու ճի՛շդ ժա­մանա­կին։ Հեր­մա­նի մա­հով ժա­մանա­կը դար­ձաւ տխրու­թեան լճա­ցած դա­տար­կութիւն՝ մա­նաւանդ մար­դոց առօ­րեայ հեւ­քին դի­մաց։ Ար­դէն օրո­ւան հեւ­քի փո­թորի­կին մեզ առ­ջեւ հրե­լը մաս չի՞ կազ­մեր կեանք կո­չուած այս ող­բերգու­թեան։

Բնաւ պի­տի չմոռ­նամ այդ օրը, երբ նախ­քան Այա Սո­ֆիա տա­ճարի գմբե­թին՝ 10-րդ դա­րու երկրա­շար­ժէն ետք նո­րոգու­թեան մա­սին դա­սապա­հուն սկսի­լը, Հեր­ման մօ­տեցաւ ին­ծի ու հար­ցուց, թէ ինչպէ՛ս կը հնչենք գմբէ­թը վե­րանո­գող ճար­տա­րապետ Տրդա­տին անու­նը։ Կա­րեւոր էր իրեն հա­մար ձայն տալ պատ­մութեան անուննե­րուն, կա­րելի եղած չա­փով։ Հա­պա թէ ոչ ին­չո՞ւ ան չի­նական եւ իս­լա­մական ճար­տա­րապե­տու­թեան պի­տի նա­յի դա­սական պատ­մո­ղակա­նու­թե­նէն եւ մե­տոթա­բանու­թե­նէն ան­դին ու պի­տի տա­նի ոչ-դա­սական ճար­տա­րապե­տու­թեան եւ բա­նաւոր պատ­մութեան։ Իր ճար­տա­րապե­տու­թեան պատ­մութեան դա­սախօ­սու­թիւննե­րուն մէջ ան շի­նու­թիւննե­րը կը բա­ցատ­րէր նա­խատի­պերով, հար­ցումներ ուղղե­լով եւ ու­սա­նող­նե­րէն սպա­սելով պա­տաս­խաննե­րը։ Կար­ծեմ եր­կար սպա­սուած լռու­թե­նէ ետք իրեն հետ խօ­սելու յանդգնու­թիւնը ու­նե­ցայ շնոր­հիւ իր մղիչ ուժ տո­ւող քա­ջալե­րան­քի­նու պայ­ծառ հա­յեաց­քին։

Տխուր է, որ կեան­քէն հե­ռացաւ ճար­տա­րապե­տու­թեան դպրո­ցին իր տես­լա­կանին այնքան մօ­տեցած ակա­դեմի­կոս մը, որ ու­սա­նող­նե­րուն եւ աշ­խա­տակից­նե­րուն առ­ջեւ տա­րածքներ բա­նալով տար­բե­րուե­ցաւ բո­լորէն՝ ան­կախ անոնց ծա­գու­մէն եւ եկած մի­ջավայրնե­րէն։ Տար­բե­րուե­ցաւ այս բո­լորը ընե­լուն մէջ իր ար­տա­յայ­տած ան­կեղծու­թեամբ եւ մար­դոց գա­ղափար­նե­րուն նկատ­մամբ իր ցու­ցա­բերած ար­ժէ­քով։ Մնաս բա­րով, Հեր­ման։ Քու հան­դի­պած­նե­րէդ շա­տերուն տո­ւած ես լոյսդ։ Քեզ­մէ ժա­ռան­գե­ցինք մեր բա­րոյա­կան չա­փանիշ­նե­րուն մէջ մեր լա­ւագոյ­նը տա­լու շնորհքը՝ գի­տու­թեան, հե­տաքրքրու­թեան, լայ­նա­խոհու­թեան, տես­լա­կանի, հա­ւասա­րու­թեան եւ մար­դա­սիրա­կան ար­ժէքներ ու­նե­նալու լոյ­սին տակ։ Հո­ղը թե­թեւ գայ վրադ։

Թարգմա­նու­թիւն՝ Արազ Գո­ճայեան