ԼԵՌՆԱ ՊԱՊԻԿԵԱՆ
Մայիսեան օր մը, երբ ակադեմական երկար ուսումնասիրութիւնս եւ աւարտաճառի գրութիւնս աւարտած ըլլալուս յաջորդող դատարկութիւնը կը վայելէի, հետաքրքրութիւն ունեցայ համացանցի վրայ փնտռելու ուսումնասիրութեանս առնչուած կարգ մը բանալի բառերը, ինչպէս՝ հայերէն, պար, այբուբեն, մարմնացուած ուսմունք՝ յուսալով գտնել նոյն հետաքրքրութիւնը ունեցող ակադեմականներ։
Արդիւնքներուն մէջ Նիլիւֆեր Կրոս անունը անմիջապէս ուշադրութիւնս գրաւեց։ Նախ կարդացի մարմնացուած ուսումնասիրութեան ընդմէջէն պատմութիւնը վերստին գրելու մասին անոր յօդուածը (Carrying the Nest: Rewriting History through Embodied Research) եւ ապա Փարիզէն ուղղակի սփռումով դիտեցի իր «Հագուստը թաղել» (Enterrer La Robe - Burying the Dress) վերնագիրով ներկայացումը, որ պատրաստած էր Փարիզի պետական արուեստանոցի մէջ իր դոկտորականի աւարտաճառին համար։ Կրնաք ներկայացումը գտնել համացանցի վրայ։
Շատոնց դադրած եմ Թուրքիոյ անկախ պարարուեստի ոլորտին տափակ ու մունջ միջավայրին գործերուն հետեւիլ։ Միջավայրը խորքին մէջ 2010 թուականէն ի վեր սկսած է աստիճանաբար անյայտանալ։ Եւ այս հազուադէպօրէն ցուցադրուող գործերը յաճախ հեռու են քաղաքականութենէն, պարարուեստի մէջ նորութիւններ բերելէն եւ կամ կը ցուցադրուին սուղ ծախուած տոմսակով, բազմաթիւ հովանաւորներ ունեցող արուեստի փառատօններու մէջ՝ Արեւմուտքին համար դասական ոճի ներկայացումներով։ Մինչ ազնուական արուեստը, որոշ ժամանակի մը համար եւ որոշ վիճակներու մէջ, յաճախ ճամբայ կը բանայ ոլորտին մէջ հիմնական ազդեցութիւն ունեցողներու հաւանութիւնը ստացած արուեստագէտներուն առջեւ, ժամանակակից պարարուեստը Թուրքիոյ հանրութեան հասանելի չի դառնար, քանի որ չունի մատչելի, կայուն, բազմազան եւ ներառական քաղաքականութիւն։ Այս խնդիրը արդիւնքն է միատեսակ, խտրական եւ ժխտողական գործադրութեան, որ իշխող դասակարգի կողմէն կը կիրառուի ՝ արտադրելով ընդունուած-տիրական վիճակին իր մենախօսութիւնը՝ տարբեր խաւերու մէջ։
Վաղուց բնականացուած այս միջավայրին մէջ, որ ինքնաքննադատելու կարողութիւն չունի, «Թաղելով հագուստը» դետելս քիչ մը շունչ տուաւ ինծի։ Գործը կը պատմէ առաւելաբար քաղաքի արեւելեան կողմը ապրող տարբեր ինքնութեան եւ տարիքի կիներու 1915 թուականէն մինչեւ օրս ենթարկուած բռնութեան պատմութիւնները՝ բազմաշերտ կերպով, միաժամանակ երեւան հանելով բռնութեան այս շղթային նմանութիւնները։ Ներկայացման ուղեկցող թրքերէն հատուածը, որ ֆրանսերէն վերնագրումներով կը ներկայացուի, գրած են Նիլիւֆեր Կրոսն ու Նեճպիր Էրքոլը։
Ներկայացումին՝ տարածքին անկիւնը ցուցադրուած ըլլալը՝ քան հարթ պատի մը վրայ կամ բեմին դիմաց, եւ արուեստագէտին այս անկիւնէն կատարողութիւնը հանդիսատեսը անխուսափելիօրէն կը հրաւիրէ պատումին անմիջականութեան վրայ կեդրոնանալու, կարծես, թէ դիտողը կը հրաւիրէ պատմութեան նեղցող անցքերուն մէջ, որոնք մութի մէջ մնացած են։
Բեմին վրայ լուռ կին կը գտնուի՝ անարատ կերպարանքով. անոր ետեւը՝ հողի կոյտ մը… Մինչ կինը տարբեր առիթներով եւ անկանոն ժամանակամիջոցներով կը զուգորդուի կոյտին հետ, կը մտածեմ, որ արդեօք ան ինքնիր գերեզմա՞նը կը փորէ, կամ մա՞րդ կը փնտռէ, կամ կը բանայ դագաղը աքսորեալի, արկածեալի կամ գիւղին մէջ յարձակումի ենթարկուած կնոջ մը։ Կրոս այս պատմութիւնները սկսած է հաւաքել Մարտինի պետական համալսարանի ուսանողութեան ժամանակ. մինչ Կրոս պատմութիւնները կը հետազօտէ, կիները ուրուականներ դառնալով կ՚երեւին անոր կեանքին մէջ՝ անկախ ժամանակէն եւ վայրէն, նոյնիսկ, երբ ան իր բնակած երկիրը կը փոխէ։ Այս սաստկութեան մէջ գործը սուգի, առճակատման եւ, վերջապէս, ապաքինման արարողութիւն մը կը դառնայ կիներուն, որոնց գոյութեան եւ անհետացման մասին ոչ ոք լուր ունի… Դէմքին քսած, մարմինը ծածկած հողը մաքրագործութեան համա՞ր է, կամ՝ կնոջ հոգիին ու մարմինին վրայ սերունդէ սերունդ փոխանցուած վայրագութիւններուն հետքեր են։ Վստահ չեմ ո՛ր մէկը յստակօրէն արտացոլացած էր, բայց դիտելը ասոնք լաւ զգացում յառաջացուց. կ՚ուզեմ ստէպ դարձեալ այցելել այս իմաստներու ցանցը։ Պատմութեան մէջ նշուած իւրաքանչիւր կին խորքին մէջ ծանօթ էր՝ երբ պատմութիւնները իրենք զիրենք կը բացայայտեն խօսքի եւ ձայնի միջոցով, երբեմն մարմինի անձայն շարժումներով, ատանկ մէկ, որ կարծես, թէ թեւեր կ՚ունենան՝ հակառակ իրենց ծանրութեան. հանգստութիւն է։
Դիտելով գործը, կը թափառիմ իմ մարմնային շարժումային յիշողութեանս մէջ… Կը յիշեմ Մալաթիայէն բերուած հողը, Հրանդ Տինքին ծննդավայրէն, վերջինիս յուղարկաւորութեան ատեն։ Հողը մեր տունն է, մեր ինչքերը, մեր ապահովութեան գօտին, վայրը, ուր նետած ենք մեր արմատները, սնուած ու խնամած ենք… Այնուամենայնիւ, ինչպէս այս գործին մէջ կը տեսնենք, ունի նաեւ այլ օգտագործութիւններ։ Այսնպէս ինչպէս մեծ հայրս, երբ 1915 թուականին Թոքաթի Էրպաայի մէջ 5 տարեկան էր, երէցներու կողմէն աղջիկ ծպտուած էր, դէմքը գրեթէ ամբողջովին հողով ծեփուած էր, ազատելու համար զինք աքսորէ:
Նիւլիֆերը բեմին վրայ թափանցիկ մարմիններ կը ներկայացնէ՝ առանց այն բոլոր պատմութիւններուն տակ ճզմուելու. ան հայեր, քիւրտ, ասորի, եզիտի, թուրք եւ հրեայ կիներու տարագրութեան պատմութիւնները կը միջնորդէ, որպէսզի անոնք տեսնուած ու լսուած ըլլան՝ խոր իմացութեամբ։ Առաջին անգամ անոր իսկական ձայնը կը լսենք, երբ կ՚երգէ Վիրժինիա Քերովբեանին մեծ մօր՝ Արշալոյսին՝ տարագրութեան ընթացքին յօրինած ողբերգը։
Դժուար է նոյնիսկ ներկայացման աւարտին ծափահարելը։ Զգացումներս խառն են թէ՛ անկեղծ, լաւ պատրաստուած ստեղծագործութիւնը դիտելու հաճոյքով եւ թէ ցաւերով լեցուն պատմութիւններուն ցնցումին հակասական ազդեցութիւնով։ Մինչ սիրտս կը ցնծայ՝ «բացառիկ, բացառիկ ներկայացում…» գոռալով, կը մաղթեմ, որ իւրաքանչիւր ընտանիքի ցաւը գտնէ իր ձայնը, բառերը, արտայայտութեան կերպը՝ առանց վաւերացումի եւ հասկցուած ըլլալու ջանքի. եւ կը յիշեմ Ճէյմզ Պոլտուինի խօսքը՝ «ամէն բան, որ դիմակայուած է, չի կրնար փոխուիլ. բայց որեւէ բան չի փոխուիր եթէ չի դիմագրաւենք»։
Թարգմանեց՝ Արազ Գոճայեան
