ՎԱՐԵՑ՝ ԳԷՈՐԳ ԹՈՐՈՅԵԱՆ
Գէորգ Թորոյեան.- Կրնա՞ք հակիրճ դուք ձեզի ներկայացնել մեր ընթերցողներուն։
Էրոլ Ամատունի.- Ես արմատներով համշէնցի եմ՝ հայրական կողմէս Ռիզէէն, բայց ծնած եմ Ատապազար։ Մայրս թուրք-ռուսական պատերազմի ժամանակ Պաթումէն գաղթած լազ է։ Ունիմ երեք երեխայ եւ կ՛ապրիմ Գանատա. Մագիստրոսի տիտղոս ունիմ ընկերային գիտութիւններու մասնագիտութեան մէջ. Պատմութիւնն ու մարդաբանութիւնը իմ հետաքրքրութեան ոլորտներն են. Հետազօտութիւններ ըրած եմ նաեւ օսմանեան արխիւներու մէջ։
Գէորգ Թորոյեան.- Դուք ընկերային ցանցերու վրայ անընդհատ տեղեկութիւններ կը տարածէք համշէնահայերու մասին։ Ի՞նչը ձեզ դրդեց հետաքրքրուիլ անոնցմով։
Էրոլ Ամատունի.- Մօտաւորապէս 13 տարի առաջ սկսայ հետաքրքրուիլ Համշէնի հարցով. Ես գիտէի իմ մայրական կողմի ազգային պատկանելութիւնը, բայց հօրս կողմէ յստակ պատասխան չունէի։ Ես գիտէի, որ մենք թուրք չենք, բայց հարցը, թէ ինչ ազգութեան կը պատկանինք, կը տագնապեցնէր ինձ։ Ես սկսայ հետաքրքրուիլ. Երբ կը խօսէի մեծերուս հետ, հասկացայ, որ որոշ բաներ թաքնուած են. Ասիկա յաւելեալ կերպով սրեց իմ հետաքրքրութիւնը։ Սկսայ ուսումնասիրել Համշէնի մասին օտար աղբիւրներ։ Նոյնիսկ աւելի հեռուն գացի եւ «Տի.Էն.Էյ.»ի քննութիւն ըրի. Որոշեցի ուսումնասիրել օսմանեան արխիւները եւ հասկցայ, որ Համշէնի հարցը առեղծուածային է։ Նկատեցի, թէ ոմանք դէմ էին, որ համշէնցիները իրենց հայկական անցեալը յիշեցնեն։ Զաւեշտալի պնդումները, թէ համշէնցիները թուրք են, մղեցին ինծի աւելի շատ ուսումնասիրելու թեման. Շատ կարճ ժամանակի ընթացքին բացայայտեցի, որ համշէնցիները իսկապէս հայ են եւ դեռ կը շարունակեն հայկական մշակոյթի որոշ աւանդութիւններ պահել։ Ամէնազարմանալին գիտակցելն էր, որ թաքցուող «Հոմշէցմա կամ համշէցի» կոչուող լեզուն հայերէնն է։ Անմիջապէս որոշեցի երթալ Հայաստան եւ կապ հաստատեցի անոնց հետ, որոնք կ՛աշխատէին այս հարցով. Ապա սկսայ այս հարցին վերաբերեալ տեղեկութիւններ հրապարակել ընկերային ցանցերու վրայ, անոնց համար, որոնք անծանօթ են կամ քիչ գիտելիքներ ունին այդ մասին. Գրառումներս մեծ ուշադրութեան կ՛արժանանան եւ ես շատ ուրախ եմ ատոր համար.
Գէորգ Թորոյեան.- Որքա՞ն է համշէնահայերու թիւը եւ անոնք միայն Համշէնի մէջ կ՛ապրի՞ն, թէ՞ տարածուած են աշխարհի տարբեր երկիրներու մէջ.
Էրոլ Ամատունի.- Համշէնցիներու ստոյգ թիւը դժուար է նշել. Սակայն կ՛ենթադրեմ, որ Թուրքիոյ մէջ 300 հազարէն աւելի համշէնցիներ չկան։ Թուրքիայէն դուրս քրիստոնեայ համշէնցիները կ՛ապրին Վրաստան, Աբխազիա եւ Ռուսիոյ Սոչի քաղաքը։ Թէեւ անոնց համար ալ ստոյգ թիւ չկայ, բայց կը կարծեմ որ անոնց թիւը 100,000էն պակաս է. Կան նաեւ մահմետական համշէնցիներ, որոնք Ստալինի օրօք աքսորուած են Ղազախստան, Իւզպէքիստան եւ Ղըրխզստան։ Կը կարծեմ, որ անոնց թիւը 50-70,000 է. Ընդհանուր առմամբ, կարելի է ըսել, մօտաւորապէս կէս միլիոն համշէնցի կայ։
Գէորգ Թորոյեան.- Կրնա՞ք որոշ տեղեկութիւններ տալ Համշէնի աշխարհագրական տարածքի մասին։
Էրոլ Ամատունի.- Աշխարհագրականօրէն Համշէնը կը գտնուի ներկայի Թուրքիոյ հիւսիս-արեւելքը՝ Ռիզէ նահանգի հարաւը՝ Խաչքար լեռներու ստորոտին։ Այս վայրը բոլոր համշէնցիներու ընդհանուր հայրենիքն է։ Անոնք այստեղէն տարածուած են։ Գիտենք նաեւ, որ անոնք ի սկզբանէ հոն եկած են 6րդ դարուն՝ ներկայիս Հայաստանի Արագածտոնի շրջանէն։
Գէորգ Թորոյեան.- Համշէնի մէջ միայն հայե՞ր կ՛ապրին թէ՞ այլ ազգային խմբաւորումներ եւս կան։
Էրոլ Ամատունի.- Պատմական Համշէնի շրջանի որոշ հատուածներու մէջ համշէնցիներն կ՛ապրին լազերու հետ։ Լազերը եւս այդ շրջանի բնիկ ժողովուրդ են։
Գէորգ Թորոյեան.- Համշէնի մէջ կա՞ն պատմական յուշարձաններ (եկեղեցի, խաչքար եւայլն).
Էրոլ Ամատունի.- Համշէնի մէջ կայ Զիլ ամրոց, որ կառուցուած է համշէնցի տէր Առաքելի կողմէ 14-րդ դարուն։ Շատ տեղանուններ, ուր համշէնցիները կ՛ապրին, ինչպէս գիւղերը եւ լեռնային գօտիները, նոյնպէս հայերէն են։ Շրջանի բարձր լեռներու անունը Խաչքարի լեռներ են։ Մենք գիտենք, որ անցեալ դարուն եկեղեցիներու մնացորդներ եղած են, բայց ատոնք պայթեցուած են։ Իսկ այն տեղերը, ուր եղած են եկեղեցիները, մինչեւ այսօր յայտնի են ժողովուրդին։ Համշէնի մէջ Վարդավառի տօնը տակաւին կը նշուի Յուլիսին։
Գէորգ Թորոյեան.- Համշէնահայութեան մասին սկսաւ խօսուիլ մասնաւորաբար Հայաստանի անկախացումէն ետք։ Հայաստանէն յաճախակի այցելուներ կա՞ն, իսկ համշէնահայերը կ՛այցելեն Հայաստան։
Էրոլ Ամատունի.- Գիտեմ որ վերջին տարիներուն շատ հայ զբօսաշրջիկներ եկած են Համշէն։ Նոյնիսկ Հայաստանի մէջ կայ Hamshen Tour անունով զբօսաշրջային ընկերութիւն. Կան նաեւ հետաքրքրասէր համշէնցիներ, որոնք կ՛այցելեն Հայաստան։ Գիտեմ նաեւ, որ Հայաստան բեռնափոխադրող բեռնատարներու շատ վարորդներ համշէնցիներ են։
Գէորգ Թորոյեան.-Այսօր Համշէնի լեզուն եւ մշակոյթը պահելու համար ի՞նչ դժուարութիւններ կան եւ արդեօ՞ք թրքական կառավարութիւնը արգելքներ դրած է, որոնք կը սպառնան անոնց պահպանման.
Էրոլ Ամատունի.- Դժբախտաբար, Թուրքիոյ մէջ համշէնի բարբառը խօսողներու թիւը հետզհետէ կը նուազի։ Ռիզէի համշէնցիները անցեալ դարուն դադրեցան խօսելէ այս բարբառով եւ անցան թրքերէնի։ Սակայն արդուինցի համշէնցիները մինչեւ այսօր իրենց գիւղերուն մէջ կը խօսին համշէնի բարբառը։ Տնտեսական պատճառներով երիտասարդները, որոնք կը գաղթեն մեծ քաղաքներ, կը կորսնցնեն այն միջավայրը, ուր անոնք կրնան սորվիլ լեզուն, ուստի, ցաւօք, լեզուն կը կորսնցնէ խօսողները. Պետութեան քաղաքականութիւնն այն է, որ մարդիկ մոռնան տեղական բոլոր լեզուները եւ խօսին թրքերէն. Ցաւօք սրտի, այս քաղաքականութիւնը անխղճօրէն կը կիրառուի ազգային բոլոր փոքրամասնութիւններուն դէմ, որոնց շարքին՝ համշէնցիներու նկատմամբ։
Գէորգ Թորոյեան.- Թուրքիոյ մէջ, յատկապէս պատմական Հայաստանի մէջ, բացի համշէնահայերէն, կա՞ն արդեօք միասին ապրող հայեր. Եւ անոնք ինչպէ՞ս կը պահպանեն իրենց ազգային գիտակցութիւնը։
Էրոլ Ամատունի.- Գիտեմ որ Թուրքիոյ մէջ կան քրտացած, թրքացած եւ ալեւիացած հայեր եւ հայկական այլ խմբաւորումներ։ Ցաւօք սրտի, այս հայերուն մէջ ազգային գիտակցութիւնը գրեթէ չկայ։ Ընդհակառակը, այս խմբաւորումներէն որոշ անհատներ կրնան նոյնիսկ ծայրայեղ իսլամականներ կամ թուրք ազգայնականներ ըլլալ։
Գէորգ Թորոյեան.- Ձեր կարծիքով, որքա՞ն է Թուրքիոյ մէջ ապրող իսլամացած հայերու թիւը.
Էրոլ Ամատունի.- Ինչպէս նշեցի, բացի քրտացած, թրքացած, ալեւիացած հայերէն, կան նաեւ հայերու ժառանգորդներ։ Եթէ հաշուի առնենք անոնց, որոնց պապը կամ տատիկներէն շատերը հայ են, կը կարծեմ, որ թիւը կրնայ մօտաւորապէս 1 միլիոն ըլլալ։
Գէորգ Թորոյեան.- Պոլսոյ պատրիարքարանը ինչպէ՞ս կը վերաբերի համշէնահայութեան։
Էրոլ Ամատունի.- Համշէնցիներու առնչութեամբ Թուրքիոյ պատրիարքարանի հետ բացի անհատական յարաբերութիւններէն այլ յարաբերութիւններ չկան։ Պետութեան քաղաքականութիւնը, ամէն պարագայի թոյլ չի տար պատրիարքարանին նման աշխատանքով զբաղիլ։
Գէորգ Թորոյեան.- Ի՞նչ պատգամ ունիք սփիւռքահայերուն եւ յատկապէս «Ասպարէզ»ի ընթերցողներին։
Էրոլ Ամատունի.- Աշխարհասփիւռ հայերուն կ՛ուզեմ ըսել. Յիշէ՛ք, որ կրօնն ու ցեղը երկու տարբեր հասկացողութիւններ են. Կը կարծեմ, որ համշէնցիները նոր երանգ կրնան հաղորդել հայ ազգին եւ կրնան կամուրջ ծառայել մահմետական աշխարհին եւ հայութեան միջեւ։ Յոյսով եմ, որ մեզի կ՛ընդունին այնպիսին, ինչպիսին մենք կանք։ Առանց նախապաշարումներու իրարու գրկելը, կը կարծեմ, կը հալեցնէ մեր միջեւ եղած սառոյցը։ Մենք պէտք է աւելի շատ կապեր ստեղծենք իրարու հետ եւ աւելի լաւ ճանչնանք իրարու։
