ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
Ամիս մը առաջ, յարգելի ընթերցող, նահատակ հերոսներու այցելութեամբ սկսեր էր հայաստանեան աշակերտական մեր շրջագայութիւնը։ Լուսաբացին Եռաբլուրի մէջ լուռ, ծաղիկներ խոնարհեցուցեր էինք՝ մեր աշակերտներու գրեթէ տարեկից տղաներու շիրմաքարերուն վրայ։ Ապա աշակերտուհիներէն մէկը, - մայրերու յատուկ բնազդով եւ զգայնութեամբ օժտուած երիտասարդուհի՝ - արտասաներ էր Դանիէլ Վարուժանի «Առկայծ ճրագ» քերթուածը։ Տեղին ընտրութիւն։ Իսկ այսօր, հերոսներու այցելութեամբ սկսած ուղեւորութիւնը պէտք է որ իր աւարտին հասնի մէկ այլ խումբ հերոսներ այցելելով։ Կ՚առաջարկեմ մտովի ճանապարհորդել եօթը ձիաւոր ասպետներու խաչքարերու համադրութեամբ ստեղծուած համալիր մը, որ կը կոչուի «Եօթ վէրք մատուռ»։ Անշուշտ, թէ դուք նկատեցիք «մտովի» բառը։
Ճշմարտութիւնը, ընթերցող, մենք չայցելեցինք այդ սրբավայրը։ Աւա՜ղ, ժամացոյցի սլաքները աւելի արագ դարձան քան մեր հանրաշարժի անիւները, մեր օրերը սակաւաթիւ էին, եւ յանկարծ նկատեցինք,- եւ ամօթով մնացինք,- թէ իր աւարտին հասեր է մեր ճանապարհորդութիւնը եւ հրաժեշտ պէտք է տալ հայրենիքին։ Սակայն, մենք լաւ կը գիտակցէինք այդ մատուռի գոյութեան, այդ եօթը ձիաւորներու պատմութեան եւ բանաստեղծ Համօ Սահեանի այն եօթը անգամ յուզիչ քերթուածին, որ նուիրուած էր այդ եօթը երանելի ասպետներուն։
Այժմ, 137 քմ. հեռանանք մայրաքաղաքէն, ինքնաշարժի պատուհանէն 1 ժամ 50 վայրկեան վայելենք հայրենի բնաշխարհի համայնապատկերը եւ հասնինք Սեւանայ լիճի հարաւային ափի վրայ հաստատուած ծովահայեաց Ծովինար գիւղը։
Ծովափնեայ Ծովինարը
Ծովինար գիւղի տարածքները, նկատի ունեցէք Սեւանայ լիճի ափերը, 9-րդ դարէն մինչեւ 19-րդ դար դուրս մնացին հայկական տիրակալութենէն։ 1828 թուականին Ծովինարը Գեղարքունիք գաւառի կազմի հետ մտաւ Երեւանի նորակազմ նահանգի մէջ։ Այդ օրերուն Պարսկաստանէն 45 հազար, իսկ Արեւմտեան Հայաստանի տարբեր շրջաններէն ալ շուրջ 100 հազար հայ գաղթեց եւ հաստատուեցաւ այդ տարածքներու մէջ։ Շրջանի նոր բնակիչներն էին Ալաշկերտէ, Վանէ, Կարինէ եւ Իգդիրէ 600 ընտանիք, այսինքն մօտաւորապէս 5000 մարդ։ Եւ 1830-ին հիմնուեցաւ նոր Ծովինարը։ Ծովինարի ներկայ բնակչութեան մեծամասնութեան պատմական հայրենիքը Ալաշկերտի Եոնճալու գիւղն է… Իսկ հիմա մօտենանք բարձրադիր ժայռի վրայ կանգնած խաչքար-յուշահամալիրին։
Աւերակ սրբութիւններ
Այս վայրը շրջակայ գիւղերու տեղական բարբառով կը կոչուի Խռբեր, այսինքն՝ աւերակներ։ Ծովահայեաց այս բարձունքները, Աստղաձորը, Վարդենիքը, Ծովինարը, Արծուանիստը, հարուստ են նախադարեան կառոյցներու հիմքերով, պարիսպներու հատուածներով, հնագույն դամբարաններով, տապանաքարերով եւ խաչքարերով։ Իսկ Խռբերի այդ բազմաթիւ աւերակներու մէջ ամենէն յայտնին է Եօթ Վէրք Մատուռը։
Մենաւոր մատուռը
Եօթ Վէրք Մատուռը եօթը խաչքարերէ բաղկացած փոքր յուշահամալիր մըն է։ Ան կը գտնուի Սեւանայ լիճի հարաւային ափին, Օձաբերդ ամրոցէն ութը քմ. հեռու՝ Ծովինար գիւղի մօտակայքը։ Խաչքարերը 14-րդ դարուն՝ Լենկթիմուրի արշաւանքներու տարիներուն կանգնեցուած են տեղի եօթը գիւղերու եօթը տէրերու յիշատակը յաւերժացնելու համար։ Խաչքարերը կանգնած են կողք կողքի։ Գլխաւոր խաչքարը իր մեծութեամբ եւ դիրքով կը գերակշռէ միւսներուն։
Ահա այդ վայրն է որ իր ծոցի մէջ կը պարունակէ թէ՛ ողբերգական եւ թէ՝ քնարական պատմութիւն մը։
1381 թուականի մրրիկը
Մեր զրոյցը ունի նախապատմութիւն մը։ Լենկթիմուրը Հայաստան արշաւեց 14-րդ դարու վերջին տասնամեակին։ Սեւանայ լիճի հարաւ եւ հարաւ-արեւելեան ափերու վրայ տեղի ունեցած պատերազմներու ժամանակ թաթար-մոնղոլ աշհարհակալը աւերակի վերածեց շրջանի եօթը գիւղերը, իսկ այդ հեղինակաւոր գիւղերու եօթը տիրակալները նահատակուեցան։ Անոնց յիշատակը յաւերժացնելու համար ալ կանգնեցան այդ եօթը խաչքարերը։ Իսկ Համօ Սահեանը* քնարական քերթուածի վերածեց այդ պատմութիւնը եւ զայն կոչեց՝ «Եօթ ձիաւորի բալլադը»։
Եօթը անգամ քնարական
բանաստեղծը
Յարգելի ընթերցող, տեղին է խօսք մը մէջբերել խորհրդահայ բանաստեղծ Համօ Սահեանի մասին։ Սիւնիքի մարզի Սիսիանի շրջանի Լոր գիւղի մէջ ծնած Սահեանը կրթութիւն ստացաւ տեղի դպրոցի մէջ, ուր որպէս ուսուցիչ նախապէս դասաւանդեր էին բանաստեղծներ Գառնիկ Քալաշեանը եւ Ակսել Բակունցը։ Սահեանը 1927 թուականին տեղափոխուեցաւ Պաքու,- հայկական գրականութեան շքեղ դղեակի արեւելեան, ծովահայեաց պատշգամը,- հոն ստացաւ միջնակարգ կրթութիւն, աւարտեց քաղաքի մանկավարժական համալսարանի հայկական բաժանմունքը։ Աշխատակցեցաւ տեղական «Խորհրդային գրող» ամսագրին։ Հայրենական մեծ պատերազմին Կասպեան նաւատորմի նաւաստի էր ան։ Ապա վերջնականապէս հաստատուեցաւ Երեւան։ Թաղուած է Կոմիտասի անուան պանթէոնի մէջ։
Քնարի քարէ լարը
Սահեանը ամէն հայ ընթերցողի եւ աշակերտի յիշողութեան մէջ ունի բազմաթիւ հայրենասիրական եւ իմաստասիրական քերթուածներ։ Արտօնեցէք մտաբերեմ քանի մը հատը. «Հայաստան ասելիս այտերս այրւում են», «Ախր ես ինչպէ՜ս վեր կենամ գնամ», «Ուր որ նայում եմ, քարէ բարձունք է, քարէ արցունք է, քարէ ժպիտ», «Հայաստա՛ն, անունդ տալիս, ժայռի մէջ մի տուն եմ յիշում», «Մի տեղ իշխան ու տէր, մի տեղ համեստ հովիւ, / Մի տեղ ճորտ եմ եղել, մեկին մօտ-մտերիմ», «Դու ուզեցիր, որ ես քեզ տիրութիւն անեմ, / Ու ես անտէր մնամ»։ Իսկ բանաստեղծը օր մը մեզի բացատրեց, թէ թեթեւ կ’ըլլան ծանր քարը, ծանր դարը, հողի սարը, երբ անոնց տակ ննջողը երանելի մարդ է։ Եւ այսպէս, Սահեանը սկսաւ պատմել եօթը երանելի նահատակներու եօթնօրեայ պատմութիւնը, սկսելով արեւածագէն՝ աքլորի եօթը չարագուշակ կանչէն. «Եօթ անգամ կանչեց աքլորը թառին, / Բողարը բակում եօթ բերան հաչեց, / Եօթ անգամ խփեց կայծակը սարին, / Եօթ անգամ սարում պախրան բառաչեց։ Ապա տէրտէրը եկաւ եւ ժամի զանգակը զարկաւ, գոյժ մը ծլնգաց եօթը անգամ եւ եօթը հարսեր սարսափով արթնցան. Եօթ անգամ ժամի զանգը ծլնգաց, / Եօթ սարսուռ դարձաւ սիրտը եօթ հարսի, / Եօթ թամբած նժոյգ բակում վրնջաց, / Եօթ ճռինչ հանեց դուռը դարպասի»։ Ապա, եօթը բանակ եկաւ եւ պաշարեց մեր եօթը սարը. … Եօթ բանակ եկաւ, սարը պաշարեց, / Ու եօթ ձիաւոր սլացաւ գիւղից Ծովինարի եօթը ասպետները եօթը յորձանք, եօթը փորձանք դարձան թշնամիի գլխուն. Եօթ հորդաների եօթ կողմից թռած / Եօթ ձիաւորը եօթ մրրիկ թուաց, / Եօթ ամպրոպ թուաց կայծակը գրկին, / Եօթ սարսափ կախեց թշնամու գլխին... Որքա՞ն տեւեց կռիւը» Սահեանը պատմեց այսպէս. «Եօթ օր, եօթ գիշեր կռիւ էր սարում, / Եօթ օր, եօթ գիշեր արիւն ու հրդեհ, / Եօթ օր, եօթ գիշեր կռիւ էր վարում / Եօթ ձիաւորը եօթ բանակի դէմ...»: Եօթներորդ իրիկնաժամուն փոշին նստեցաւ երկիր: Հեռացող դոփիւններ, սուլոցներ, շարաչիւններ, վժվժոցներ… Ապա, խոր լռութիւն։ Վերջին թշնամի զինուորն ալ հեռացաւ: Սարի վրայ մնացին եօթը ազնիւ ձիեր. «Եօթերորդ օրը չքուեց թշնամին, / Վերջին զինուորն էր փեշերը ծալում, / Եօթերորդ օրուայ իրիկնաժամին / Միայն եօթ նժոյգ վրնջաց սարում...»։ Այդ գիշեր, գիւղացիները եօթը երազ տեսան։ Հայրեր ու մայրեր եօթը մազէ կամուրջ անցան։ Արշալոյսին նժոյգները եկան: Ձիաւորները չեկան. «Եւ լուսաբացին / Եօթ նժոյգները կանգնեցին բակում… / Մայրը եօթ անգամ տեղում թփրտաց, / Յետոյ ձեռները մնացին ծոցում»։ Իսկ հարսերը, ա՜խ, հարսերը մայրանալու շեմին, անոնց կրծքէն եօթը վիշտ ճչաց։ Իսկ յետոյ ճչացին եօթը առոյգ մանուկներ։ Եօթը օրօրոցի մէջ եօթը նորածիներ գնացան իրենց հայրերու պատմութիւնը լսելով։ Անցան տարիներ։ Եօթը միայնակ քարերը, մամռոտ, մաշած, մոռցուած, գրաւեցին մեզ։ Խոնարհեցանք անոնց առջեւ, այսօր մտովի, վաղը՝ մարմնապէս… Ձիաւորները կը շարունակեն խաղաղ ննջել եօթը թեթեւ քարի տակ. «Եւ եօթ անգամ եօթ տարի է անցել, / եւ եօթ աշխարհ է մաշուել աշխարհում, / Եւ եօթ աշխարհ է թեւերը բացել, Եւ եօթ բանակ է մոռացուել սարում… / Եւ եօթ ձիաւոր ննջում են սարում»։ Սահեանը մեզի նաեւ թելադրեց, թէ ի՛նչ ընենք, երբ յաջորդ անգամ այցելենք այդ սրբազան վայրը. «Եւ եօթ անգամ եօթ թոռները նրանց / Տարին եօթ անգամ եօթ խարոյկ վառում, / Տարին եօթ անգամ լալիս են լռին»։ Աղօթք եւ խարոյկ։ Համաձայն ենք։ Մի գուցէ նաեւ խոնարհած ծաղիկներ՝ «եօթ ձիաւորի եօթ մամուռ մաշած / Եօթ նուիրական գերեզմաններին»։
Աւարտեցաւ ուխտագնացութիւնը։ Այժմ, կարելի է, յարգելի ընթերցող, հանգիստ հրաժեշտ տալ հայրենիքին ու տան գրասեղանի առջեւ նստած մտովի ճանապարհորդել բառերու աշխարհի մէջ եւ գրի առնել ստուգաբանական ոդիսականներ։ Խաղաղ մնացէք մինչեւ յաջորդ պատմութիւնը։
* Այսօր բախտաւոր օր է։ Խորհրդային տարիներէ ի վեր առաջին անգամ կատարուեցաւ Երեւան-Կապան թռիչքը։ Ան ծրագրուած է կանոնաւոր ըլլալ։ Այս պատմական թռիչքը կատարած օդանաւին անունն է, արժանի որոշում, Համօ Սահեան։
