ԱՐԻՍ ՊՈՏՈՏՈՂԱՆ
Անցեալ ամիս, Ֆրանսայի նախագահ Էմանուէլ Մաքրոն յայտարարեց, որ Ֆրանսական դիմադրական շարժումի հերոսներէն Միսաք Մանուշեանի աճիւնը յառաջիկայ տարի պիտի փոխադրուի անուանի անձնաւորութիւններու թաղուած պանթէոն։
Երբ այս լուրը իմացայ, յիշեցի Փարամազը եւ ընկերները։ 108 տարիներ առաջ, 1915 թուի Յունիս 15-ին Պայազէտի հրապարակի վրայ հայ յեղափոխական շարժումի քսան գործիչներ կախաղան հանուեցան։ Անոնք մօտաւորապէս մէկ տարի առաջ ձերբակալուած Սոցիալ-Դեմոկրատ Հնչակեան Կուսակցութեան անդամներն էին։
Մէկ կողմը Ֆրանսական դիմադրական շարժումի անդամներէն Միսաք Մանուշեան, իսկ միւս կողմը Հայ յեղափոխական շարժումի անդամներէն Փարամազ կամ մկրտութեան անունով Մատթէոս Սարգիսեան։ 1915-ը, մէկը տարաւ Ատըյամանէն դէպի Փարիզ, իսկ միւսը դէպի մահ։
Երկուքն ալ դիմադրական շարժումներու գործիչներ էին։ Աւելի ազատ, աւելի հաւասար եւ եղբայրութեան մէջ ապրելու համար ջանք թափած էին։ Երկուքն ալ սոցիալիստ-ընկերավարական։
Մանուշեանը գաղթական մկն էր, որ նացիներու բռնակալութեան դէմ պայքարեցաւ։ Փարամազը պայքարեցաւ իր ազգին հարազատ հողին վրայ բարեկեցութեամբ եւ այլ ժողովուրդներու հետ հաւասար ապրելուն համար։
Երկուքն ալ մահապատժի դատապարտուեցան։
Փարամազը կախաղան հանեցին իր տասնըինը ընկերներով։ Իսկ Մանուշեանը գնդակահարուեցաւ իր քսաներկու ընկերներով։
Մանուշեանը Ֆրանսաի համար դարձաց է ազգային հերոս նահատակ։ Կը յիշուի մեծ յարգանք եւ պատիւով։
Բացի Ֆրանսական պետութենէ, աշխարհի հայերն ալ կը յիշեն զինք։ Ֆրանսայի եւ Հայաստանի քաղաքներուն մէջ իր անունը կրող հրապարակներ կամ փողոցներ, այն փողոցները զարդարող յուշարձաններ տեղադրուած են։
Դառնալով Փարամազին, անոր գերեզմանը անյայտ է։ Թաղման ականատես քահանան Տ. Գալուստ Պօղոսեանը կը վկայէ.
«..... Էտիրնեգաբուի Հայոց գերեզմանատան պատին դուրսի կողմը, հասարակաց փոսի մը մէջ կը հանգչին անոնք, համաձայն Աչըքպաշի կտակին, եղբայրական քունով մը։ Չկայ շիրիմ, չկան ծաղիկներ, որովհետեւ անոնք չքալեցին ծաղիկներու վրայէն, այլ նախընտրեցին փշոտ ճամբան եւ պէտք չունին ծաղիկներու։
Ուխտի վայր մըն է անիկա ընկերներու համար, մինչեւ այն օրը, երբ այդ նուիրական աճիւնները կը փոխադրուին հայրենի հողին վրայ, ազատագրուած ամէն տեսակ բռնութիւններէ»։
Մենք չենք կրցած շիրիմ մր, համեստ յուշարձան մը զետեղել քերեզմանատան մէկ անկիւնը ։
Մանուշեան իբրեւ բանաստեղծ՝ «Իմ Երգը» գիրքին մէջ բանաստեղծութիւնները անփոփուած է։
Փարամազն ալ կը գրէր։ Ուզեցի զինք վերյիշել բանտարկութենէ քանի մը ամիս առաջ Մայիս 1914-ին «Հնչակ» թերթին մէջ գրած «Հայի Պահանջը» գրութիւնով։
Այս գրութիւնը ով երբ ալ կարդայ կրնայ դասեր քաղել։ Եթէ հայ մը կարդայ կրնայ տեսնել ինչպէս դարձած է դարերու մէջ իր պահանջներուն ետեւէն կախաղան քալած ազգէ մը, ձեռք ուզողին թեւը նուիրող ազգի։
Հայի Պահանջը
Գրեց՝ ՓԱՐԱՄԱԶ
Նորից հիասթափուեց հայը։
Նորից յուսախաբութիւնը նրա դարաւոր վշտերի պատմութեան մի օղակը դարձաւ։
Պալկանեան պատերազմը իր յետեւից բերաւ Ռումելիի ազատումը Իսթանպուլի դարաւոր լծից։ Անջատուեց Մաքեդոնիան, անջատուեց Եպիրոսը եւ լեռնական Ալբանեան ստանալով ինքնուրոյն գահը՝ եւրոպացի թագաւորով։ Կատարուեց այն ինչ որ պատմական անհրաժեշտութեամբ պիտի գար բախտը որոշելու այն կառավարութեան, որի միակ ձգտումն է եղել եւ է իր հպատակներից ճորտեր ստեղծել, իր եաթաղանի տակ ռէայաների պարտակատար, հլու հօտեր պատրաստել, եւ միջոցը այդ ձգտման աւեր, կոտորած, զուլում։
Ազատուեց Ռումելիի ազգաբնակչութիւնը, իսկ «Ատանանե՜րը»՝ Հայի մարտիրոսագրութեան ապոթէ՜ոզը, դարձեալ մնաց կայուն, անշարժ վիճակի մէջ։
Եւ նորից նոյն վի՜շտը,
նոյն գալարումները
Դեռ երէկ էր, հայ ֆէտային հրաժեշտ տալով Մարտիկի, Զաքարեանի ըմբոստ ոգիներին, զէնքը թողեց, «Սահմանադրութիւն, հիւրրիյէթ, ատալէթ, մուսաւաթ, ուխուվվէթ» ստուերանկարի տակ դաշտ իջաւ, մշակոյթի գործիքները առաւ, իր քանդուած տունը, իր անթեղուած օճաղը վերաշինելու, կեանքի հրճուանքը ճաշակելու։
Դեռ երէկ էր, հայը տանջուած համիտեան ռեժիմից, փարեց «Սահմանադրութեան» եւ մոռացութեան տալով հրէշային խժդժութիւնները, նուիրուեց երկրի վերաշինութեան, վերածննդեան շինարար գործին։
Սխալուե՞ց հայը, սխալուեց արդեօ՞ք յանդուգն ֆիտային, երբ «Սահմանադրութիւն»ից յետոյ զէնքը վայր դրեց քայքայուած երկիրը վերամշակելու մտքով։
Մեր առջեւն է պատմութիւնը՝ ժահրոտ, մռայլ, դժոխային հայի այսօրուան պատմութեան շարունակութիւնը, ճիշդ յար եւ նմանը նախկինի, իր դարաւոր վշտերի, իր հողու փլուզումների, իր աւեր ու կոտորածի։
Այո՛ սխալուեց հայը պատմական անորակելի սխալով։ Սխալուեց հայ ֆետային, երբ ոգեւորութեան ազդեցութեան տակ կարողացաւ ինքնիրեն հաւատացնել, թէ Օսմանեան տիրապետութեան տակ, նեղցած ու գձուձ շովինիզմով եւ իսլամական անհամբերատար աշխարհայեացքով կարող է պաշտպանուել բաղկացուցիչ ազգերի շահը՝ տնտեսական, հոգեկան, մտաւոր։
Սխալուեց հայը, երբ «Միտհատեան Սահմանադրութեան» մէջ տեսաւ իր վշտի, իր նեղութեան ու ուժասպառման վերջնակէտը։ Այն «Սահմանադրութեան», որը իր էութեամբ մի գրգռիչ ազդակ է տիրող պետութեւան աստուած պետական՝ Զիլլը Ուլահութեան, ձգտուներին եւ հպատակ ժողովուրդների ստորադասման՝ Էմանէթ Ուլլահի վիճակի փոխյարաբերութեան մէջ բռնօրէն պահելու համար։
Վեց տարուան իր գոյութեան ընթացքում, նա՝ «Սահմանադրութիւն»ը իր ներքին տրամասութեան պատճառով ոչ մի ընդունակութիւն, ոչ մի տրամադրութիւն ցոյց չտուեց մասնադրելու ժողովուրդների ձգտման համապատասխան ղեկավար ուժեր, վարչական մեքենան առաջ տանելու համապատասխան կառավարիչներ։ Ընդհակառակը՝ կանգնած շովեն ու մոլեռանդ հասկացողութեան վրայ, նրա վարչական առաջնորդները, սկսած փտածութեան օճաղ Բարձր Դրան եպարքոսից (քաղաքապետէն) մինչեւ վերջին գիւղի յետին միւտիրը (տիօրէնը), պետութիւնը կազմող տարրերի մէջ իրար յօշոտելու, իրար ծուէն ծուէն անելու սերմերը ցանեցին, նրանց կենազրկելու ճիգ ու գործունէութիւնները ունեցան։ Ատանան,Հաւրանը, Սանաան մեր առջեւն են՝ «Սահմանադրութեան» այդ ողջակէզները։
Քաւութեան նոխազներ թուրք ազգայնամոլութեան։ Զոհը Էնվէրի, զոհը Թալէաթի, զոհը Հագգը եւ այլ եպարքոս, նախարար փաշաների, պէյերի։
Եւ ի զուր չասաց սահմանադրական Ալի Քեմալ թրքութեան գաղափարաբանը, իտէոլոկը.
—«Իսլամ թուրքը գաղափարական միացումի գործիքն է, նա կը տրորէ կամքերը վերջ կը դնէ ազգութիւններին, նրանց կը շաղախի եւ կը դնի հաւասարութեան մակարդակի վրայ»։
Այլեւս ինչ բացատրութիւն։ Պապիկեանի արիւնով գրուած Տեղեկագիրը սրանց Post Scriptum-ն է։
Տարուած սոյն երեւակայական յղացումներով, ազգայնամոլական հակապատմական տենչերով, այս վեց տարուան ընթացքում նա՝ «շէրիաթական Սահմանադրութիւն»ը անազդակ եղաւ գծելու եւ գործադրելու մի օրէնք, որ նպաստաւոր պայմաններ տար ազգաբնակչութեան՝ իր պատուի, իր մալ ու միւլքի տէրը դառնալու, իր հանդի մէջ ծածկի տակ ապահովութիւն տեսնելու, իր հոգեկան վայելքները ճաշակելու։ Ընդհակառակը տարուած Միլլէթը- Հաքիմէի ցաւագար երազանքով հեքմէթի-հիւքմէթի մտայնութեան որոճումներով, համիտական եւս առաւել անբարոյ , նախատալից ռէժիմով , մանաւանդ Հայութեան համար ,շէրիաթական տրամադրութիւններ ստեղ ծագործեց ու գործադրեց ազգերի կենսունակութիւնը քամելու, քաղաքակրթութեան , յառաջդիմութեան, բարելաւութեան ազդակները տրորելու«հաւասարութեան մակարդակի վրայ դնելու»։ Օրէնքը «Օսմանլիութեան Սահմանադրութեան» ձեռքին մի գործիք դարցաւ սահմանադրական ազգերը ջնջելու։ «Հայերին միայն մնում է պահանջել ու գանգատիլ, իսկ մեր գործն է ու պիտի լինի նրա խնդիրները մերժել ու իրեն էլ հարուածել»։ Այսպէս է ասում Պիթլիսի դատարանապետը իրեն դիմող բողոքարկու հային։ Այսպէս է խօսում օրէնքի հսկողը, օրէնք բացատրողը, օրէնքի հայրը։
Պէտք է իրեն էլ հարուածեն
Եւ օրէնքը խլում է հայի հողը, հայի աղջիկը, հայի ազգութեան ստորոգելիները՝ դպրոց, եկեղեցի, մամուլ, այն էլ այսօր այն, հէնց այսօր, երբ արտաքին ճնշումների տակ ստիպուած ստորագրում է Հայաստանի բարենորոգումները։
«Հայաստանի բարենորոգումնե՚ր» զաւեշտն է դա այն շարան - շարան կոտորածի, թալանի, հրդեհումի, առեւանգման հողազրկութեան, որը հայ իրականութեան պատմութեան մէջ իր բոսոր արիւնով արձանագրուած է ՀԱՅԻ ՄԱՐՏԻՐՈՍԱԳՐՈՒԹԻՒՆ վերտառութեամբ եւ որի դերակատարն է թուրք բռնապետութիւնը եւրոպական շահամոլ կառավարութիւնների ռէժիսէօրութեան տակ։
«Հայկական բարենորոգո՚ւմ» դա վաւերագրութիւնն է տիրապետող տարրի անսանձ գործողութեան իրաւասութեան, իր նախճիրների մէջ անպատասխանատու մնալու։ Դա Օսմանեան կառավարութեան՝ իրերի դրութիւնից մի կերպ ձերբազատուիլն է։ Դա բաժան-բաժանում է հայի հայրենիքի՝ Հայաստանի, յօշոտումը հայկական հարցի։
Սակայն հայկական հարցը մնում է հարց, քանի նա հային չի տուել իր բաղձանքները, իր պահանջի գէթ նուազագոյն չափը, որը կարողանար երաշխաւորել նրա կայքի, գոյքի, անձի անձեռնմխելիութիւնը, նրա աշխատանքի ապահովութիւնը։ Հայկական հարցը մնում է հարց, քանի որ նա՝ հայը, դուրս չեկաւ «ռէայեայ»ի ամօթապարտ կացութիւնից տեղական ինքնավարութիւն, գէթ եւրոպական հսկողութիւն ստանալով։ Եւ այնքան ժամանակ նա հարց կը մնայ, որպէս եւ դրացի ու շահագրգռուող պետութիւնների համար երբ թէկուզ մի հայ էլ մնայ Հայաստանի մէջ իր ներկայ վիճակով։ Իսկ այս վիճակից ազատուիլը, հայկական հարցի վճիռը միայն եւ միայն կը վճռուի հայի հաւաքական եւ դրական ուժովը՝ յեղափողութեամբ։
«Ապագան պատկանում է այն դասակարգին որը ինքն է ստեղծում իր հաստատութիւնները», այսպէս ասաց Վանտէրվէլդ, եւ մենք աւելացնում ենք՝ եւ այն ազգերին, որոնք կենսունակութիւնն ունին ստեղծելու իրենց հաստատութիւնները։
Անառարկելի է որ, հայը իր հաստատութիւնները ստեղծելու կենսունակութիւնն ունի։ Նրա լեզուն, գրականութիւնը, սէրը դէպի շինարար ձգտումը, հայրենիքի տենչը, ազգութեան օղակապը, դասակարգային գիտակցութիւնը, ընդօրինակման ճկունութիւնը, նորատեցութեան ժխտումը, որանք այն գործօններն են, որոնք տանջանքով կռուած, արիւնով զօդուած՝ կազմել են հայի մեծ կամքը՝ նրա հաստատութիւնների ամբողջութիւնը։ Հայը գիտէ իր վիշտը արտայայտել փիլիսոփայօրէն, իր ուրախութիւնը՝ բանաստեղծօրէն։ Նա շինել է Մհերի դիւցազներգութիւնը, հիւսել է Արտաւազդի շղթաների կռող դարբինների բարոյավէպը, ծառացել է երեսուն տարի Համիտի եւ նրա ռէժիմի դէմ, յատկութիւններ, որոնք նոյնիսկ ápriori ասել են տալիս մեզ թէ նա՝ հայը, պատրաստ է ու կարող է մեռնիլ իր հաստատութիւնները պահել-պաշտպանելու եւ զարգացնելու համար։
Եւ նա շատ է մեռել
Իթթիհատ-Գերմանական «բարենորոգումները» հայութիւնը բնաջնջելու նորագոյն այդ որոգայթները, նրա բնական ձգտման առարկան չեն։ Նա իր ստեղծած հաստատութիւնները սրբագրել գիտէ իր արիւնով եւ նա յեղափոխականացած յեղափոխական է։
...Բայց այս կենսունակութիւնները խեղդում են, նրա ստեղծագործած հաստատութիւնները հիմնայատակ են անում։ Աւերածութեան Կաղ-Դեւը՝ զինուած պանիսլամիզմի եւ «Տիրող–Ազգի» ամէն ինչ սառցակոյտ դարձնող սեւեռեալ գաղափարով, ծուիկ ծուիկ է անում այն հիմքը, որի վրայ ձեւուած հինուած է հայի ստեղծած հաստատութիւնները – Հայութիւնը։ Քաղաքական նրբութիւնները զուգորդուած իսլամական կոշտութիւնների հետ եւ համհարզ ընդունած եւրոպական շահադիտական ներհակութիւնները, ծուծն են քամում այն մարտիրոսութեան խաչը շալկած ու Գողգոթայի բարձունքին կառչած Հայութեանը։
Հայը մեռնում է կաթիլ կաթիլ
Բանականութիւնը, գոյութեան իրաւունքը, հրճուանքի եւ վայելքի ձայնը կոչ են անում ժողովրդի երաշխաւորներին ու իրենց հրամայական պահանջը շեշտում. « Փոխանակ կաթիլ - կաթիլ մեռնելու եւ անէանալու, Հայը մի անգամ էլ պիտի մեռնի, որ հայը ապրն»։
Ահա Հայութեան պահանջը բխած իրականութեան հրամայականից ։ Այս պահանջի դրական դիրքի պատուէրներիցն է որ մեզ պիտի գան այն դէմոկրատիք կերպերն ու դրութիւնները, որոնք միայն ընդունակ են երաշխաւորելու մեր կեանքի, կայքի, գոյքի եւ ազգովին ապրելու պայմանները։ Եւ հայը իր միջոցները չպիտի խնայէ մինչեւ չստանայ իր բաղձանքների իրական արժէքը՝ Հայաստանի տեղական ինքնավարութիւն լայն ռամկավար կարգերով։
Կրաւորական տենչերով չէ, որ հայը պիտի հասնի իր մարդավայել ապրելակերպին։ Իթթիհատը՝ երկիրը ծախելուն շնորհիւ միշտ էլ շահադիտական Եւրոպայի մէջ իր բարեկամները կունենայ, որոնք ընդունակ կը լինեն տալու միմիայն Իթթիհատ-Գերմանական բարենորոգումներ, որոնք ոչ այլ ինչ են, եթէ ոչ Հայութեան դարաւոր կաղնին ճղնաթափ անելու, օսմանցիացնելու դաւադիր նկրտումներ։ Յանդուգն պահանջ եւ ոչ կրաւորական աղերս, ահա մեր դիրքը։
Ինքնապաշտպանութեան խնդիր կայ դրուած մեր առջեւ, մեր լինել-չլինելու խնդիրը՝ ազգովին ապրելու խնդիրը։ Քան երբեւիցէ այժմ է որ մենք պիտի ստեղծենք մեր ազգային առնական քաղաքականութիւնը հիմնուած գոյութեան կռուի երկաթէ օրէնքների վրայ, որի տրամադրութիւնն է հաւաքական ինքնապաշտպանութիւնը իր իրաւունքներով եւ միջոցներով։
«Յարձակման դէմ դիմադրութիւնը ոչ միայն արդարանալի, այլ եւ հարկադրական է։ Անդիմադրութիւնը մեղանչում է թէ եսասիրութեան եւ թէ այլասիրութեան դէմ միանգամայն»։ Այսպէս է ձեւակերպում Հերպերդ Սպէնսէր տիեզերական բարոյագիտութեան այս հրամայականը, որին ի պաշտպանութիւն ոչինչ ունինք ասելու, եթէ ոչ միայն այն աւանդը, որը Իզմիրլեանը տուեց իր հօտին՝ Երուսաղէմ աքսոր ճանապարհուելու միջոցին՝
«Հոն ուր արդարութիւն չկայ, ամէն հաւատարմութիւն կեղծ է»։
Ազգային առնական քաղաքականութիւն՝ ահա՚ մեր պահանջը։ Յանդուգն պահանջ՝ ահա մեր դիրքը։
Փոխանակ կաթիլ-կաթիլ մեռնելու ու անէանալու, հայը միանգամ էլ պիտի մեռնի, որ հայը ապրի։
* ՀՆՉԱԿ, 27 տարի, թիւ 1 . Մայիս 1914
* https://www.agos.com.tr/am/hvotvadzi/28802/misak-manushyeani-achiwni-gi-pvokhatrui-bantevon
* Քսան Կախաղանները – Եդուարդ Չոբուրեան
