ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
«Հրեշտակներու քաղաք» Լոս Անճելըսէն թռիչք առած մեր օդանաւը «հրեշտակներու բնակավայր» Զուարթնոց վայրէջք կատարեց։ (Գեղեցիկ է գիտնալ, թէ Լոսը եւ Զուարթնոցը ստուգաբանականօրէն քոյր քաղաքներ են, քանզի երկուքն ալ «հրեշտակ» բառը կը պարունակեն իրենց անուններու մէջ, մէկը սպաներէն, իսկ միւսը՝ գրաբար հայերէն…) Աւա՜ղ, կէս գիշեր էր, եւ տասնչորս աշակերտներս չտեսան Արարատը աջ թեւի վրայ։ Մինչդեռ, անոնք որքան ցանկացեր էին ձեւնածածկ գագաթներու տեսքին զմայլիլ։ Ի՞նչ փոյթ. քանի մը ժամ յետոյ, մեր անդրանիկ շրչապտոյտէն առաջ, Կասկատի աստիճաններուն վրայ պիտի դիտենք արեւածագը ու մայր լեռը փառաւորապէս պիտի յայտնուի աչքերուն տալով խորհրդաւոր պակուցում մը։ Ներեցէք, յարգելի ընթերցող, մոռցայ ըսելու, թէ յօդուածաշարիս երկար ընդմիջումին պատճառը աշակերտական շրջապտոյտն էր՝ ճանաչողական պտոյտ մը դէպի Հայաստան։ Իսկ այսօր փոխանակ բառի մը ստուգաբանութեան եւ անոր գրական ոդիսականի մասին խօսելու, թերթի խմբագիրներու խնդրանքին ընդառաջելով՝ այդ պտոյտի ճամբորդական հակիրճ մէկ տոմսը գրի կ’առնեմ։ Ուստի, ձեզ կը հրաւիրեմ մեզի ընկերակցիլ, Կիւմրի քաղաքի մէջ ֆայտոն նստիլ, Եռաբլուրի մէջ ծաղիկներ խոնարհեցնել, անանուն բակի մը մէջ Երեւանի պատանիներու հետ ոտնագնդակ խաղալ, Սեւանայ վանքի մէջ «Հին Աստուածներ» թատերախաղի մեր փոքրիկ կատարումը դիտել, ականատես ըլլալ, թէ մեր տղաներէն երկուքը «Պարոն» վարսայարդարի մէջ «մարդ» կը դառնան, եւ վերջապէս արձանագրել, թէ Յովհաննէս Թումանեանի թանգարանը ինչո՚ւ 54 աստիճան ունի։ Անշուշտ, թէ հայաստանեան որեւէ պտոյտ երգերով պիտի դառնար աւելի համով՝ դուք, յարգելի ընթերցող, յօդուածիս պարբերութիւններու մէջ պաբերաբար պիտի լսէք նաեւ այն բոլոր երգերը, որոնք հնչեցին աշակերտներու շրթունքներէն։
Խորհրդաւոր լռութիւնը
Առաջին առաւօտը դիմաւորեցինք Կասկատի վրայ։ Այդ գեղատեսիլ համալիրի 572-րդ աստիճանի վրայ նստած, լուռ, անթարթ, դիտեցինք արեւածագը։ Արգիլուած էր խօսիլ ու խանքարել զով խաղաղութիւնը։ Անհանգիստ չեղանք երբ այդ ներքին օրէնքը խախտուեցաւ յարգելի պատճառով մը. «Արարատը որքան մօտիկ է», փսփսաց Զապէլը, «Բայց, շատ ալ հեռու…», պատասխանեց Յովսէփը։ Նախաճաշի համար վերադարձանք պանդոկ։ Որոշած ենք. մեր շրջայցը պէտք է որ սկսի նահատակ տղաներուն բարեւ մը տալով։ Աշակերտներ, երբ նստինք հանրաշարժ, երեք անգամ՝ «Հա-յաս-տան», ապա մեր վարորդէն կը խնդրենք, որ ծաղկավաճառի մը առջեւ կանգ առնէ։ Ու կատարուեցաւ այդպէս։ Աշակերտները ցնծուն ձայնով երեք անգամ կրկնեցին, «Հա-յաս-տան»։ Ապա խորհրդաւոր լռութիւն մը տիրեց։ Ծաղկավաճառի առջեւ Անդրանիկը եւ Էլենը իջան, մտան խանութ. «Մեխակ ունի՞ք։ Սպիտակ։ Տասնչորս հատ»։ Պառաւ ծաղկավաճառուհին հարցուց. «Ո՞ւր էք գնում։ Որտեղի՞ց էք»։ Էլենը, Հայաստան առաջին անգամ այցելող այդ «հայաստանցի» երիտասարդուհին կը պատասխանէ յարգանքով. «Մենք եկել ենք Ամերիկայից։ Էսօր մեր առաջին օրն է։ Ուզում ենք Եռաբլուր այցելել…»։ Եռաբլուրի մէջ կայ խորհրդաւոր լռութիւն։ Ժամանակը կ’անցնի լուռ։ Բլուրներու փէշին վրայ փռուած քաղաքն է, որպէս սգաւոր, լուռ։ Ծաղիկները կը խոնարհին գրեթէ մեր աշակերտներուն տարկից տղաներու քարերուն վրայ։ Փամփշտաձեւ մատուռի մէջ բոլորը մոմեր բռնած միաբերան կ’երգեն, «Տէր, ողորմեա՚…, տուր աշխարհին խաղաղութիւն…»։
54 թիւի խորհուրդը
Մէկ այլ օր է։ Քալելով կ’երթանք Թումանեանի թանգարան։ Թանգարանի աստիճանները 54 հատ են։ Առաջինի վրայ կը կանգնի Սօֆին, տասներկրորդի վրայ՝ Փաթիլը, քսանմէկերորդի վրայ՝ Արազը, իսկ 54-րդ աստիճանի վրայ՝ Էլենը։ Բոլորը պատրաստ են։ Մեր լուսանկարիչը կը սկսի չորս աշակերտներու կենդանի խօսքը արձանագրել ինքն ալ աստիճան առ աստիճան ելլելով. «Բարեւ, այս աստիճանները կը խորհրդանշեն ամենայն հայոց բանաստեղծի երկրային կեանքի տարիներու թիւը։ Ես կը գտնուիմ առաջին աստիճանի վրայ։ 1869 թուականն է։ Ծնաւ Յովհաննէս Թումանեանը… Բարեւ, ես 12-րդ աստիճանի վրայ եմ։ 1881 թուականն է։ Պատանի Յովհաննէսը գրեց իր առաջին քերթուածը… Ես 21-րդ աստիճանի վրայ կը գտնուիմ։ 1890 թուականն է։ Երիտասարդ բանաստեղծ Թումանեանը գրեց Անուշը… Իսկ ես, կը շարունակէ Էլենը, գտնւում եմ 54-րդ աստիճանի վրայ։ 1923 թուականն է։ Յովհաննէս Թումանեանը հասաւ յաւերժութեան»։ Ապա, աղջնակը կ’արտասանէ Թումանեանի «Հէ՜յ ագահ մարդ…» քառեակը։ Պատրաստ ենք թանգարան մտնելու։ Հրաչը պատշգամէն դիտելով Թումանեանի պողոտան կ’ըսէ. «Պարոն, իրաւունք ունիք, Հայաստանի մէջ ամէն քար իր պատմութիւնը ունի»։
Մօրուսաւոր կոյսերը
Երկուշաբթի օրերը մայրաքաղաքի թանգարանները փակ են, հետեւաբար, կ’ելլենք քաղաքէն դուրս։ Այսօր կ’այցելենք Յովհաննավանքը ու կը բացայայտենք տասը մօրուսաւոր կոյսերու պատմութիւնը։ Վանքի գաւիթի մէջ կը հաւաքուինք։ Մէկ երկու աշակերտ ուշացաւ։ Պատճառը այն է, որ անոնք ծառերէն դեղին եւ կարմիր կերաս հաւաքեցին։ Գաւիթի մէջ, տաճարի դրան առջեւ կանգնած աշակերտներուն ցոյց կուտամ հայկական ճարտարապետութեան ամենէն փառաւոր բարաւորներէն մէկը. «Դրան վրայ գտնուող կիսակլոր այս քարին նայեցէք։ Այդ բարաւորի վրայ քանդակուած է Յիսուսի տասը կոյսերու առակը, հինգը իմաստուն, հինգն ալ, ներեցէք արտայայտութիւնս, յիմար կոյսերու պատմութիւնը։ Ձախ կողմի հինգը գալիք փեսայի համար պահած է իւղ։ Իմաստուններ։ Իսկ աջ կողմինները իրենց կանթեղներուն համար իւղ չեն պահած, հետեւաբար չեն կրնար հարսնիքի վայրը երթալ։ Տէրը չի ճանչնար իրենց եւ անոնք կը զրկուին խրախճանքէե։ Պարոն, սա ի՞նչ իմաստ ունի,- կը հարցնէ Տարօնը։ Երեխաներ, փեսան Յիսուս Քրիստոսն է։ Պէտք է պատրաստ ըլլալ անոր երկրորդ գալուստին։ Իւղը հաւատքն է։ Բայց պարոն, կը ծիծաղի Արազը, այդ կոյսերը «մօրուք» ունին։ Ճիշդ է։ Որովհետեւ, իշխանաց իշխան Վաչէ Վաչուտեանը 1217 թուականին երբ շինեց Յովհաննավանքի այս կեդրոնագմբէթ եկեղեցին, կոյսերու փոխարէն քանդակել տուաւ իր ժամանակի հայ իշխանները, որպէսզի հայ առաջնորդները, իշխանները, զօրականները միշտ արթուն եւ հաւատքով տոկուն մնան, որպէսզի կարենան առաջնորդել իրենց ժողովուրդը եւ զայն հեռու պահեն բոլոր փորձանքներէն։ Հրաչը փսփսաց.
- Հայաստանի մէջ ամէն պատմութիւն ունի… Պարոն, տղաներով ե՞րբ պիտի երթանք սափրիչի։
- Ձեր մօրուքները քանի մը օր եւս երկարին։ Համբերեցէք։
Խորին խորհուրդ մը
Դիլիջանի մէջ Հայկանուշ ճաշարանը մեզ կը հիւրասիրէ։ Անձրեւ է։ Յունիսի անձրեւը ջերմ է եւ հոգեշնչող։ Ան է պատճառը, որ աշակերները մայր ճաշի եւ քաղցրեղէնի միջեւ ուզեր էին Շարամբէեան փողոցի վրայ քիչ մը քալել։ Կը վերադառնան։ Ի՞նչ երգենք, կը հարցնեմ։ Մէկը կ’առաջարկէ՝ էջ չորս. «Ակոռիի մեծ կարասին բոլորտինք են բազմեր…», ապա, էջ ինը, «Սեղանն է առատ, դիմացն Արարատ, հնչում են», մատուցողը կու գայ, «Ի՞նչ թէյ էք ուզում»։ Ամէն ճաշարան նոյն պատասխանը կու տանք։ Ուրց։ Էջ երկու. «Սարերի հովին մեռնեմ, հովին մեռնեմ, հովին մեռնեմ, իմ եարի…», էջ եօթը. «Հազար նազով եար, հովերի հետ եկ… Սարի սիրուն եար, սարի մեխակ բեր…»։ Մատուցողը կը բերէ թէյերը, կը հարցնէ ուրիշ հարցում, «Գաթա՞ էք ուզում, թէ պաղպաղակ»։ Կաթա, կը պատասխանենք միաբերան։ Էջ հինգ. «Այսօր ես իմ եարին տեսայ, թուխ մազերը օլորած էր, բարեւ տուի, բարեւ չառաւ, տեսնես ինչո՞ւ մոլորած էր…» Սեղանի երգերու անակնկալ համերգը, քիչ մը անձրեւով թրջած, կը հասնի իր աւարտին. «Աշակերտներ, հիմա երթնաք Հաղարծին ու հոն կ’երգենք Խորհուրդ Խորինեը, ո՚չ ուրիշ աղօթք, բայց ասիկա միայն»։
Անտառածածկ, ոլորապտոյտ ճանապարհը մեզ կը տանի հայկական ճարտարապետութեան մէկ այլ գոհարը՝ Հաղարծինի վանքը։ Համալիրի գլխաւոր Սուրբ Աստուածածին եկեղեցին գմբեթաւոր դահլիճի տիպով է շինուած։ Ներսը մութ է, խորհրդաւոր։ Վահէի վառած առաջին մոմով կը վառին միւսները։ Ամէն մէկ աշակերտ մէկ վայրկեան կ’աղօթէ լուռ։ Չես գիտեր ինչի՞ համար։ Ապա կիսակլոր կը հաւաքուին խորանի առջեւ. «Այս եկեղեցին, սիրելիներ, կը պարունակէ հայկական գրականութեան ամենագեղեցիկ խորհուրդներէն մէկը։ Դուք կը յիշէք Չարենցի «Պատգամ» բանաստեղծութիւնը եւ անոր պատգամը. «Ով հայ ժողովուրդ, քո միակ…»։ Ծայրակապ էր ան։ Տողերու երկրորդ տառերը վերէն վար եթէ հաւաքենք, չէ՞, կը յայտնուէր յայտնի պատգամը։ Նոյնպէս, մեր պատարագի առաջին աղօթքն ալ, Խաչատուր Տարօնեցի վանահօր ծանր ու տօնական «Խորհուրդ խորին» ստեղծագործութիւնը ծայրակապ է։ Տաղերու առաջին տառերը եթէ հաւաքենք՝ կը յայտնուի…»։ Որպէսզի աշակերտները իրե՚նք յայտնաբերէն «Խորհուրդ խորինի» խորհուրդը, կ’առաջարկեմ երգել առաջին տողերը. «Խորհուրդ խորին… / Անճարահրաշ զօրութեամբ ստեղծեր զԱդամ… / Չարչարանօք քո սուրբ Միածնիդ… / Անձրեւածին բաժակ հրահոսան… / Տան Քում վայել է սրբութիւն… / Որ զարարչագործ… / Ւիւսմամբ թագ ի գլուխ… / Րամից բոլորից»։
Եկեղեցիէն դուրս, յունիսեան անձրեւ կայ։ Խորհրդաւոր, ջերմ, հոգեշնչող… Երբ կը վերադառնանք հանրաշարժ, մեր խումբի չորս աշակերտուհիները, Փաթիլը, Էլենը, Սօֆին եւ Զապէլը թեւ թեւի մտած կ’երգեն, ի՚նչ փոյթ թէ թրջած են քիչ մը. «Ամպի տակից, ջուր է գալի, դոշ է տալի…»։ Հրաչը կը մօտենայ ու կրկին կը հարցնէ. «Պարոն, ե՞րբ սափրիչի պիտի երթանք»։
Յաջորդ յօդուածի մէջ, յարգելի ընթերցող, Հրաչը «մարդ» պիտի դառնայ, Մօռիսը եզտիական տաճարի մէջ պիտի խաչակնքէ զայն շփօթելով քրիստոնէական տաճարի հետ, անփորձ Էլենը Կիւմրի քաղաքի մէջ «ֆայտոնճի» Սամուէլին քով նստած ձեւեր պիտի փորձէ կառավարել, Շանթը պիտի արձանագրէ իր առաջին կօլը, Տարօնը պիտի դառնայ սեւազգեստ վանահայր, իսկ Սօֆին՝ գեղեցկազարդ Մարիամ իշխանուհի։
Այսօր ձեզի հրաժեշտ կ’ուզեմ տալ այն նորելուկ կատակախառն, պարային երգով, որ Հաղարծինէն Երեւան երեք անգամ երգուեցաւ։ Մեր վարորդը բարեխղճութեամբ նուագեց զայն եւ աշակերտները, կէտը նստած, կէտը յօտնկայս պարելով կրկնեցին անոր խռսքերը։ Այդ երգէն ես հասկցայ, թէ Երեւանը այժմ ունի իր լեզուն եւ սէր արտայայտելու ժամանակակից ձեւերը. Բարի վայելում մինչեւ մեր յաջորդ հանդիպումը.
Ասա ինձ սրտիդ password-ը
Կամակոր աղջիկ անսանձ,
Որ դառնամ քո հետեւորդը,
Քեզ սիրող հօրքուրի գանձ։
Ասա ինձ սրտիդ login-ը,
Վայ, մեռնեմ քո modem-ին,
Դառնալու ես դու իմ կինը
Էս լուսադէմին…
