Յատկանշական է սակայն, Պուրճ Համուտի մէջ հայկական որեւէ մշակութային արտադրութիւն մէջտեղ գալու կողքին, Պուրճ Համուտին՝ ինքնին արտադրութիւն ըլլալը։ Արա Մածունեան «Թռչնոց Բոյն» խորագիրով իր լուսանկարչական փորձագրութեան մասին խօսելով, Ազդակ օրաթերթին (2017) տուած հարցազրոյցին մէջ կ՚ըսէ՝ «Կայ Պուրճ Համուտը մեր հաւաքական երեւակայութեան մէջ եւ Պուրճ Համուտը մեր անհատական տպաւորութիւններուն մէջ:
ԱՐԱԶ ԳՈՃԱՅԵԱՆ
Ֆրանսացի քիմիկոս Ա. Լավուազիէի «ոչ մէկ բան կը կորսուի, ոչ մէկ բան կը ստեղծուի, այլ ամէն բան կը փոխակերպուի» քիմիագիտական օրէնքը կը փոխադրենք Լիբանանահայ գաղութի մեր թաղերուն մէջ։ Այն ինչ որ ապրած ենք Արեւմտահայաստանի եւ Կիլիկիոյ մեր հողերուն վրայ, փորձեցինք ներմուծել սփիւռքի մեր գաղութներուն մէջ՝ կազմելով ինչ որ կը կոչենք հայկական։ Ատիկա դարձաւ կռուանը մեր ինքնութեան, ու աւելի քան 100 տարի ետք տակաւին կը փորձենք կառչիլ հողին, արմատներուն, վերարտադրել բաղադրիչները մեր հայկականութեան։ Ձեւով մը մեր չտեսած բայց գրականութեան մէջ կարդացած գաւառին հողը, ջուրը, օդը եւ կրակը կ՚այլափոխենք՝ եկեղեցիով, մշակոյթով, լեզուով եւ գոյապայքարով։
Մինչեւ երիտասարդ տարիքս բնաւ հարկ չէի զգացած դուրս գալ Պուրճ Համուտի սահմաններէն, որոնք վերէն՝ պատշգամներէն կախուած եռագոյն դրօշներ, վարէն՝ նարտիի զառերուն ձայներ, աջէն՝ սուրճի գաւաթի շուրջ հայկական լուրեր արծարծողներ, ձախէն՝ հայերէն կրաֆիթի էին։ Ինչո՞ւ պէտք պիտի ունենայ մարդ արարածը դուրս գալու միջավայրէ մը, երբ ինքնութեան բոլոր արժէքները ամբողջովին ապրելու հնարաւորութիւնները ունի։ Հոն կան հայկական երեք յարանուանութիւններու եկեղեցիներ, դպրոցներ, թատերասրահ, մշակութային կեդրոններ, հայրենակցական միութիւններ, դարմանտուներ, արհեստանոցներ. աւելին՝ կան բոլորովին հայ ընտանիքներով բնակուած շրջաններ… այլ խօսքով, բոլոր բաղադրիչները, որոնք պէտք ունիս կենդանի պահելու մայրենի լեզուդ, որ հիմնական ազդակներէն է ինքնութեան։ Ուշադի՛ր, ասիկա Պուրճ Համուտը ռոմանթիքացնելու գրութիւն չէ, այլ՝ փորձ մըն է հասկնալու Պուրճ Համուտի ապրած տարբեր տեղայնականութիւններն ու ժամանակայնութիւնները։
1960-ականներուն կիսուն, Ֆրանսացի փիլիսոփայ Միշել Ֆուկոյ կը յառաջացնէ «հեթերոտոպիա» եզրը՝ նկարագրելու համար վայրեր, որոնք ձեւով մը աշխարհի մը մէջ աշխարհ մը ըլլալու իրողութիւն կը ներկայացնեն, օրինակ՝ հայելին, նաւը, թատերասրահը, արաբական բաղնիքը, բանտը։ Հեթերոտոպիա ըսելով Ֆուկոյ կը խօսի իսկական վայրերու մասին, որոնք շրջուած են, հակա-տեղանքներ են։ Առնենք Պուրճ Համուտը օրինակ, Լիբանանի մայրաքաղաք Պէյրութի արուարձաններուն մէջ գտնուող վայր մըն է, որ միաժամանակ՝ սփիւռքի մէկ անկիւնը գոյութիւն ունեցող տարածք կը համարուի սփիւռքահայ գաղութներուն համար։ Ունի իր խթանիչ ուժը, որ, թէկուզ մակընթացութեամբ եւ տեղատուութեամբ, տակաւին յամառօրէն կը շարունակէ վերարտադրել հայկականութիւն ու տարբեր իրականութիւն մը կը ստեղծէ իր գոյութիւն ունեցած շրջապատէն։ Պուրճ Համուտ տարբեր իրականութիւն մը կը ստեղծէ նաեւ Պուրճ Համուտցիի մը համար, որ լքած է վայրը՝ այսուհանդերձ տակաւին կապակցութիւն մը ունենալով վայրին հետ։ Միայն այս քանի մը շաբթուան ընթացքին Պուրճ Համուտի մէջ տեղի ունեցած են երկու թատերախաղերու ներկայացումներ, Արցախի մասին վաւերագրական ժապաւէնի մը ցուցադրութիւն. գալիք օրերուն տեղի պիտի ունենան մշակութային ձեռնարկներ, 4 թատերական ներկայացումներ, ի շարս այլոց եւ ի բացառեալ Պուրճ Համուտէն դուրս տեղի ունեցած հայկական ձեռնարկներուն։ Այս խթանիչ ուժը կու գայ թէ՛ միութիւններէ ու թէ՛ անհատներէ։
Յատկանշական է սակայն, Պուրճ Համուտի մէջ հայկական որեւէ մշակութային արտադրութիւն մէջտեղ գալու կողքին, Պուրճ Համուտին՝ ինքնին արտադրութիւն ըլլալը։ Արա Մածունեան «Թռչնոց Բոյն» խորագիրով իր լուսանկարչական փորձագրութեան մասին խօսելով, Ազդակ օրաթերթին (2017) տուած հարցազրոյցին մէջ կ՚ըսէ՝ «Կայ Պուրճ Համուտը մեր հաւաքական երեւակայութեան մէջ եւ Պուրճ Համուտը մեր անհատական տպաւորութիւններուն մէջ: Փորձեցի երկխօսութիւն մը ստեղծել պատկերներուն եւ գրութիւններուն միջեւ: Հիմնականին մէջ ուզեցի երկխօսութեան սկիզբը ըլլայ ասիկա այն մասին, թէ Պուրճ Համուտ ստեղծագործման 100 տարուան պատմութիւնը եւ շրջանին վերաբերեալ մեր երեւակայութիւնը կամ տպաւորութիւնը որքանո՞վ կը համապատասխանեն իրարու»։ Խորքին մէջ, լիբանանահայերուս համար առաջին հերթին Պուրճ Համուտը կորուսեալ հայրենիքին գաղափարն է՝ իր կենցաղով, արհեստներով, մշակոյթով… Ո՞ւր կարելի էր գտնել հաւաքականութիւն մը, որ 1920-ականներուն աւարտին ամէն օր իր գործէն վերադարձին պիտի ուղղուէր Նոր Մարաշ թաղ ու իր արհեստաւորի ձեռքերով քար առ քար բարձրացներ եկեղեցին, որ մինչեւ օրս կը ծառայէ Ս. Քառասնից Մանկանց եկեղեցի անուան տակ։ Այս գաղափարին զուգահեռ է, որ գոյութիւն կ՚ունենայ Պուրճ Համուտը՝ Լիբանանի ներքին դրուածքին ու քաղաքականութեան ու ընկերատնտեսական հարցերուն հետ յարաբերութեան մէջ մտնելով։ Այս յարաբերութիւններու ճամբով մէջտեղ կու գան Պուրճ Համուտի տարբեր ժամանակայնութիւնները, այսինքն մէկ կողմէն կայ յիշողութեան ժամանակայնութիւնը՝ հայկականը, որ կը բանի շրջադարձային կերպով. յիշողութիւն, որ 2023-ի դրութեամբ աւելի շատ սերունդէ սերունդ փոխանցուած է, քան՝ ապրուած. ու կայ գծային ժամանակայնութիւնը, որ կը պարտադրուի իշխող համակարգին կողմէ։
Բարռեսիա Գոլէքթիվի գաւառի գրականութեան առցանց քննարկումներուն ընթացքին խօսեցանք Համաստեղին կերպարներուն եւ գաւառին պատմութիւնը կենդանի պահելու կարեւորութեան մասին, ինչպէս նաեւ անդրադարձանք Խրիմեանին, Սրուանձտեանց ու Զարդարեանին ոճին՝ Յակոբ Օշականին «Համապատկեր Արեւմտահայ Գրականութեան» աշխատասիրութեան յենելով։ Պեղեցինք հայրենի հողը մշակած մարդոց կեանքը՝ արուեստի գործի ընդմէջէն, եւ հասկացանք, որ գիւղագրութիւնը եղաւ ազգին դիմագիծը հասկնալու միջոց, ինչպէս նաեւ՝ վերադարձ դէպի հողը, արմատները՝ թէ գրողին ու թէ ընթերցողին համար։ Ցեղասպանութենէն ետք, հայրենիքի շրջակայից երկիրները ապրելով, պապերս փորձած էին այնքան մը մօտ ապրիլ իրենց հողին՝ ո՛չ միայն որպէսզի շուտով կարենային ֆիզիքապէս վերադառնալ տուն պահը հնչելուն պարագային, այլ նաեւ՝ մեկնելով հողին հանդէպ իրենց կապուածութենէն, որ կը տեսնենք գաւառի գրականութեան մէջ։ Իսկ ներկայիս, երբ գաւառացին դարձած է սփիւռքահայ, գաւառին հողը այս պարագային փոխարինուելով Պուրճ Համուտով՝ իբրեւ հեթերոտոպիա, Պուրճ Համուտ խթանիչ ուժ կը դառնայ վերարտադրելու հայկականութիւնը՝ չկորսուելով, սակայն՝ փոխակերպուելով։
