Առերեսման մասին ցնցիչ ֆիլմ մը

ԵԴՈ­ՒԱՐԴ ՏԱՆ­ՁԻ­ԿԵԱՆ

Լեհ բե­մադ­րիչ Քրիս­տոֆ Քիեւսլովսքի տաս­նա­բանեայ պա­տուի­րան­նե­րէն մեկ­նե­լով տա­սը ֆիլ­մեր նկա­րահա­նած էր, որոնցմէ եր­կուքը լիամեթ­րաժ էին։ «Սի­րոյ մա­սին կարճ ֆիլմ մը» եւ «Սպա­նու­թեան մա­սին կարճ ֆիլմ մը»։

Էօզ­ճան Ալ­փե­րի վեր­ջին ֆիլ­մը՝ «Մութ գի­շերը» դի­տելէ ետք այս ֆիլ­մե­րը մտա­բերե­ցի։ Էօզ­ճան Ալ­փե­րի ֆիլ­մի հա­մար «Առե­րես­ման մա­սին ցնցիչ ֆիլմ մը» խո­րագիրն ալ կրնար պատ­շա­ճիլ։ Բե­մադ­րի­չը եւ սցե­նարը միասին պատ­րաստած Մու­րատ Ու­յուրքու­լաք իրաւ ալ ցնցիչ ֆիլմ մը ստեղ­ծած են։ Պա­տու­մի հե­րոսը Իս­հակ (Պեր­քայ Աթէշ) տա­րիներ առաջ Անա­տոլո­ւի ան­շուք գա­ւառ­նե­րէն մէ­կուն լին­ճի մը ակա­նատես եղած է։ Ան չէր կար­ծաց թէ այդ լին­ճը սպա­նու­թեան պի­տի վե­րածո­ւի։ Դէպ­քէն ետք հե­ռացած է իր ծննդա­վայ­րէն։ Տա­րիներ անց մօ­րը հի­ւան­դութեան բեր­մամբ կը վե­րադառ­նայ իր տու­նը։ Բայց իր ալ մաս­նա­կից եղած լին­ճի դէպ­քը ծանր խղճի խայ­թի մը պատ­ճառ կը դառ­նայ։ Կը սկսի լին­ճի են­թարկո­ւած երի­տասար­դին դիակը փնտռել։ Մէկ կող­մէ ալ այդ օր ոճի­րի մաս­նակցող­նե­րը առե­րես­ման կը կան­չէ, կը ճնշէ որ գո­նէ դիակին տե­ղը ըսեն։ Բայց իր դի­մացը յան­ցա­գործնե­րու լռու­թիւնը կը գտնէ։

Էօզ­ճան Ալ­փեր այս ֆիլ­մով օրա­կար­գի կը բե­րէ վեր­ջերս ալ աւե­լի յա­ճախա­կի դար­ձած լին­ճի մշա­կոյ­թը եւ սպան­նե­լու տենչը։ Իրեն նման չե­ղողը դիւ­րաւ ար­տաքսող մա­նաւանդ ալ գա­ւառի մէջ ծաղ­կած այս մշա­կոյ­թը ան­շուշտ որ ու­նի պատ­մա­կան հիմ­քեր։ 1909-1915, 1934-էն 6-7 Սեպ­տեմբե­րին հաս­նող աւան­դութեան մը մա­սին է խօս­քը։ Հե­տեւա­բար այս մշա­կոյ­թին ծա­գու­մը կա­րելի չէ Ար­դա­րու­թիւն եւ Զար­գա­ցում կու­սակցու­թեան վե­րագ­րել։ Սա­կայն գա­ւառի այս ճնշման մթնո­լոր­տին տի­րող մշա­կոյ­թի մը վե­րածո­ւիլը կրնանք առնչել ԱԶԿ-ին։ Ար­դեօք այդ կա­ռոյցն է՞, որ ԱԶԿ-ն իշ­խա­նու­թեան բե­րաւ, թէ ոչ նոյ­նինքն ԱԶԿ-ի մի­ջոցաւ այդ մշա­կոյ­թը աճե­ցաւ, վի­ճելի է։

Միւս կող­մէ սա շատ յստակ է, որ այ­րիշխան-պահ­պա­նողա­կան կա­ռոյ­ցը կեան­քը բո­լորին հա­մար ան­տա­նելի կրնայ դարձնել։ Ֆիլ­մը նախ եւ առաջ այս խնդրին վրայ կը կեդ­րո­նանայ։ Բայց ըստ ինձ կայ աւե­լի կա­րեւո­րը՝ առե­րես­ման կա­րիքը։ Ափ­սոս որ այս երկրի մէջ առե­րեսո­ւիլը չէ կրցած ար­մատ նե­տել։ Հա­ւաքա­բար գոր­ծո­ւած բո­լոր յան­ցա­գոր­ծութիւննե­րը քօ­ղար­կո­ւեցան ու մո­ռացու­թեան մատ­նո­ւեցան։ Թէեւ նման օրի­նակ­նե­րը աշ­խարհի զա­նազան եր­կիրնե­րու մէջ ալ կրնանք տես­նել։ Բայց այս ֆիլ­մով Էօզ­ճան Ալ­փեր եւ Մու­րատ Ու­յուրքու­լաք մեր քօ­ղար­կո­ւած գաղտնիք­նե­րը շատ յա­ջող կեր­պով կը լու­սա­բանեն։ Ակա­մայ կը տա­րուինք հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թիւնը, Տէր­սի­մի կո­տորած­նե­րը եւ 6-7 Սեպ­տեմբե­րի թա­լանի գոր­ծո­ղու­թիւնը յի­շելու։ Մի­թէ այս բո­լորը պե­տու­թեան ալ մի­ջամուխ եղած հա­ւաքա­կան յան­ցա­գոր­ծութիւններ չէի՞ն։ Ար­դեօք այս պատ­ճա­ռով է որ առե­րես­ման բո­լոր ջան­քե­րը ապար­դիւն կը մնան, նոյն այդ ջան­քե­րուն հե­ղինակ­նե­րը փոր­ձանքնե­րու կը մատ­նո­ւին։ Մի­թէ Հրանդ Տինքն ալ նման ջան­քի մը զո­հը չէ՞ր եղած։ Ան­շուշտ այս բո­լորը իմ հե­տեւու­թիւններն են, դի­տած ֆիլ­մին իմ վրայ ու­նե­ցած ցո­լացումնե­րը։

Էօզ­ճան Ալ­փեր եւ Մու­րատ Ու­յուրքու­լաք այսքա­նով չեն բա­ւարա­րուած։ Անոնք լու­սարձա­կի տակ կ՚առ­նեն նաեւ լինճի են­թարկո­ւելով սպան­նո­ւած Ալիի (Ճեմ Եիղիթ Իւ­զումօղ­լու) հայրն ալ։ Ան ոճի­րէն այս կողմ ան­ցած եօթը տա­րինե­րու ըն­թացքին թո­ղած է իր բնա­կանոն կեան­քը եւ այս գա­ւառի լեռ­նե­րուն քա­րան­ձաւնե­րուն մէջ իր որ­դին կամ ալ որդւոյն դին փնտռող Ֆեր­հա­թի (Թա­ներ Պիր­սել) ար­դա­րու­թեան պա­հան­ջը, սու­գի իրա­ւունքը ներ­կա­յաց­նող կեր­պա­րը։ Այստեղ Ֆեր­հա­թի կեր­պա­րին մէջ Շա­բաթօ­րեայ Մայ­րե­րը տես­նե­լը կա­րելի չէ՞։

«Մութ գի­շերը» ան­շուշտ որ ու­րիշ տե­սակ մեկ­նա­բանե­լը կա­րելի է։ Ինչ որ կը պատ­մեմ ֆիլ­մին իմ վրայ թո­ղած տպա­ւորու­թիւնն է, բայց սա շատ հաս­տատ է որ Էօզ­ճան Ալ­փեր իր ֆիլ­մա­շարի լա­ւագոյն օրի­նակ­նե­րէն մէ­կը ստեղ­ծած է, որուն հա­մար շնոր­հա­ւորան­քի ար­ժա­նի է։