ՆԱԶԼԸ ԹԷՄԻՐ ՊԷՅԼԷՐԵԱՆ
«Եթէ վայր չկայ յիշողութիւն ալ չկայ» կ՚ըսէ M. Halbawchs. որ առաջին հետազօտողներէն եղած է «հասարակաց յիշողութիւն» (mémoire collective) յղացքը։ Հայոց կամ այլ ցեղերու պարագան երբ որ նկատի առնենք կրնանք ըսել թէ յիշողութեան վայրերը կարեւոր տեղ ունին ոչ միայն ոգեկոչելու այլ նաեւ սուգ բռնելու ջանքին հետ առնչուած։ Ողբերգութեան մատնուած ժողովուրդներու փորձը, օրինակ երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ հրեաները լաւ օրինակ կը հանդիսանան այս առումով։ Մինչեւ հիմա կատարուած աշխատանքները ցոյց կուտան սուգի կենսական նշանակութիւնը բոլորիս համար։ Ըլլայ անհատական կամ հաւաքական, պէտք ունինք սուգ բռնելու։ Ինչպէս կ՚ըսէ յայտնի psychanaliste Freud-ը, պէտք է սուգ բռնէ անհատը որպէսզի յաջողի աւարտիլ այս հանգրուանը եւ չմատնուի մելամաղձոտութեան։ Հակառակ պարագային ան կը հեռանայ իր առողջ հոգեվիճակէն ու կը մատնուի մելամաղձոտութեան ։
Գիտենք թէ Ապրիլ 24-ը պաշտօնական սուգի օրն է հայերու համար 1915-ի զոհերը ոգեկոչելու։ Նաեւ չմոռնանք թէ Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերու յիշատակի ոգեկոչման առաջին արարողութիւնը տեղի ունեցած է 1919թ. Ապրիլ 12-ին (նոր տոմարով Ապրիլ 25) Կ. Պոլսոյ Բերա թաղամասի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցւոյ մէջ։ Իսկ Ապրիլ 24-ը պաշտօնապէս սուգի օր համարելու որոշումը ընդունուած է 1921-ին։ Հանրածանօթ գրող, քաղաքական գործիչ՝ Վրթանէս Փափազեան առաջարկ Նամակներով կը դիմէ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութեան կառավարութեան, Ազգային Ժողովին եւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին։ Նամակին յաջորդ օրը Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գէորգ Դ Սուրէնեանցը յատուկ Կոնդակով Կ.Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքին կը հաղորդէ Ապրիլ 11-ը (24) համազգային սգոյ օր սահմանելու մասին՝ «Ի յիշատակ բիւրաւոր նահատակաց մեռոց յընթացս համաշխարհային պատերազմի» եւ կը յայտնէ, որ այդ օրն այսուհետ արձանագրուած է Էջմիածնի օրացոյցին մէջ, որպէս սգոյ օր, ուստի պէտք է արձանագրուի նաեւ Պատրիարքարանի օրացոյցին մէջ։ Ապրիլ 23-ին պատրիարքական յատուկ շրջաբերականով պոլսահայ բոլոր խմբագրատուներուն կը հաղորդուի. «Այլեւս Պոլսոյ մտաւորականութեան կամ տարբեր անուններով օրեր սահմանելու տեղ մէկ օր միայն սահմանուի իբր սուգի օր, պատերազմի ու տարագրութեան շրջանի նահատակներուն համար եւ Ս. Կաթողիկոսին կարգադրութեամբ այդ օրը բոլոր հայոց կողմէ միեւնոյն օրը կատարուի»։
«Կարմիր Կիրակին»՝ 24 Ապրիլ 1915-ի գիշերը Կ. Պոլսոյ մէջ ձերբակալուեցաւ հայ մտաւորականներու առաջին՝ 200-էն աւելի հոգինոց խումբը։ Ձերբակալութիւնները շարունակուեցան։ Աւելի ուշ անոնք ղրկուեցան Օսմանեան Կայսրութեան տարբեր շրջաններ։ Մեծամասնութիւնը չվերադարձաւ, շատ քիչեր փրկուեցան, որոնք ուզեցին ամէն կերպ յարգել, վառ պահել իրենց նահատակ ընկերներուն յիշատակը։
Արդեօք այս օրուան սուգի օր համարուիլը իսկապէս հայերուն տուա՞ւ սուգ բռնելու իրաւունքը ու իրականացումը, թէ դեռ սուգ բռնելու անկարելիութեան մէջ ե՞ն անոնք մինչեւ այսօր։ «Կարմիր Կիրակին»՝ մնա՞ց իւրայատուակ օրը աշխարհի չորս կողմը գտնուած հայերուն համար իբրեւ սուգի օր թէ, դեռ աւարտին չհասաւ «սուգի օր»ի թուական ճշդելու վճռական որոշումը հայ ժողովուրդին համար։
Վերջին Կարմիր Կիրակին Մեծ Եղեռն մը եւս չէ՞ հայերու։ Արցախեան երկրորդ պատերազմը ու ողբերգական արդիւնքը, անհետացած երիտասարդները երբեք չկրցան «իսկական կեանք»եր Ապրիլ ինչպէս ժողովուրդին մնացածը։ Մինչդեռ գիտենք թէ իսկական կեանքեր ապրելու համար պէտք է կարենալ սուգ բռնել կորուստէ մը կամ կորուստներէ յետոյ։ Ինչպէս կ՚արտայայտուի J. Buttler-ը «կիրարկուած բռնութիւնը (violence) եւ սուգ կարենալ չբռնելու իրականութիւնը անհատը կը մատնէ ապրելու եւ չապրելու միջեւ գոյատեւելու վիճակին մէջ»։
Պատերազմի երիտասարդ զոհերը նոյնպէս իսկական կեանք մը ապրելու ջանքին ու զոհ ըլլալու ամենօրեայ վախն ու իրականութեան միջեւ մնացին։ Իսկ ի՞նչ հեռանկար, մնացած նոր սերունդի անդամներու։ Սգատօնե՞ր կրկին որպէսզի ոգեկոչել զոհերը յաւիտենական, կամ պատերազմնե՞ր ու ողբերգութիւն։ Կիրակիներ կարմի՞ր ու մխրճուի՞լ մելամաղձոտութեան անհուն։
12 Ապրիլ 2023
Փարիզ
