ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
Ն.Ք. Այս շաբաթ Լոս Անճելըսաբնակ Գազեան ընտանիքի խնդրանքով թարգմանեցի իրենց մեծմօր, Թօրինօ քաղաքի հայկական որբանոցի սանուհի, Սրբուհի Գազեանի (ծննդեան մականուն) 56 հայերէն եւ հայատառ-թրքերէն նամակները (գրած եւ ստացած)։ Նամակներէն մէկ հատը կը նկարագրէր Փօ գետի վրայ բացուած համաշխարհային ցուցահանդէսը եւ որբուհիներու այցելութիւնը այդ պատմական ցուցահանդէսին։ Ընտանիքի արտօնութեամբ մանր պատմուածքի վերածեցի այդ հետաքրքրական օրը, հարստացնելով զայն, այլ նամակներու մէջ յիշուած պատմութիւններով, երգերով, դրուագներով եւ քանի մը իրական խօսքերով։ Կը ցանկամ, որ օր մը Գազեան ընտանիքը որոշէ բոլոր նամակները պատկերազարդ հատորի մը մէջ ամփոփել եւ հրատարակել։
Սրբուհի Գազեանը սովորականէն աւելի աշխոյժ եւ խանդավառ արթնցաւ այդ Կիրակի օր։ Փօ գետի ափին, Վալենթինօ կոչուած շքեղ ճեմապարտէզի շրջապտոյտը մեծ փոփոխութիւն պիտի ըլլար… որբանոցի միապաղաղ օրերէն եւ լուռ պատերէն հեռու։ Առաւելաբար, տասնեօթը տարեկան աղջնակը առաջին անգամ պիտի վայելէր Թօրինոյի համաշխարհային ցուցահանդէսը, որ, արդէն եօթը միլիոն հանդիսատես գրաւած էր, ըստ Հայր Յակոբի։ Սրբուհին պահ մը նստած մնաց անկողնին մէջ։ Առաւօտեան աղօթքի մէջ յիշեց Պոլիս մնացած դերձակ մօրը, Կիլիկիոյ մէջ ֆրանսական բանակին ծառայած եղբօրը եւ Անգարայի մէջ… իրենց նորակառոյց ապարանքին առջեւ… հօրը վերջին նայուածքը։ Վերմակը աւելի մօտեցուց կուրծքին, կարծես, թէ զգաց այդ երեքին ջերմութիւնը։ Մայրը իր նորագոյն նամակին մէջ գրած էր, թէ Ամերիկայի մէջ յայտնուած են ազգականներ ու ամբողջ ընտանիքը, ով որ մնաց, պիտի փորձէ հոն ամփոփել։ Պատուհանէն դուրս նայեցաւ Սրբուհին։։ Պահ մը հիացումով եւ ժպիտով դիտեց Ֆիաթ գործարանի տանիքի վրայ սուրացող նոր ինքնաշարժերու վազքին։ Պատուհանի այդ տեսարանը մխիթարութիւն էր։ Մէկ այլ սփոփանք էր քանավիչէ հիւսելը, երբ բոլոր քոյրերով, կատակելով եւ երգելով կ՚աշխատէին ու կը մոռնային ամէն դառնութիւն։։ Կաշեկազմ աղօթաքիրքին մէջէն հանեց շաբաթ մը առաջ Քուպա, իր հօրեղբօր խնամքին մէկնած Հռիփսիմէին ուղարկած նամակը, համբուրեց զայն ու կրկին դրաւ նոյն գիրքի մէջ։ Հաւաքեց անկողինը ամենայն ճշգրտութեամբ։ Սեղանատան մէջ Մայրապետ Թերեզան եւ իր տասներկու «դուստրները» աղօթեցին, նախաճաշեցին։ Աղջիկները, ապա ճռուողելով հաւաքուեցան շէնքի նախամուտքի մէջ։ Սրբուհին, Լուսիայի եւ Արաքսիի հետ խոհանոց գնաց։ Երեքը հացի, պանիրի եւ լոլիկի փոքրիկ կողովներով վերադարձան։ Բոլորը մեծ հայելիին առջեւ իրենց մազերը եւ օձիքները շտկեցին, ապա շտապեցին փողոց։ Անոնց ետեւէն Մայրապետ Թերեզան դուրս ելաւ, լազուարթ տարազի գրպանէն հանեց երեք տասնեակ բանալիներու ծանր խմբակ մը, բռնեց ամենամեծը եւ հանդիսաւոր կերպով կղպեց որբանոցի դուռը։ Բոլորը ուղղուեցան դէպի գետափ։
***
Պարոն Լեւոն Կիւրեղեանը, նախկին պոլսահայ, այժմ իտալիաբնակ հեղինակաւոր ճարտարապետը, իր տան երկաթեայ դուռը կղպեց, կապոյտ մետաքսեայ երիզաւոր գլխարկը տեղաւորեց իր գլխուն վրայ, կապոյտ մետաքսեայ փողկապը աջ ու ձախ ըրաւ, ապա բանալին դաւշեայ բաճկոնին գրպանը դրաւ եւ ուղղուեցաւ Վալինթինօ ճեմապարտէզը։ Թօրինոն փոխուած է,- իւրաքանչիւր քայլափոխին նկատեց ան։ Ամենամեծ նորութիւնը Ֆիաթի գեր-ժամանակակից գործարանն է, մտածեց, ճարտարապետական եզակի նորարարութիւն. տանիքի վրայ նոր ինքնաշարժերու փորձի ասպարէզ։ 1911-ի ցուցահանդէսը շատ յաջող էր, մտաբերեց, երբ։ Այդ տարին Օսմանեան կայսրութեան պատուէրով շինած փայտաշէն սպիտակ դղեակը կարապի մը պէս նստեր էր Փօ գետի ափին։ Պոլիսը եւ Պոսֆորը յիշեցնող այդ գեղեցկութիւնը, Կայսրութեան կենցաղային ճաշակի շքեղ խորհրդանիշը, իր արեւելեան եւ առ-նուվօ լուծումներով, Ցուցանահդէսի լաւագոյն շինութիւններէն մէկը հռչակուած էր։ Նոյն տարի բացուած էր նաեւ ճեմապարտէզը դիմացի ափին միացնող Ումպերթօ Ա. քարաշէն կամուրջը։ Գրեթէ երեսուն տարի առաջ էր այդ երազը։ Պարոն Կիւրեղեանը այս անգամ որպէս հիւր կ’երթար ցուցահանդէսին։
***
-Աղջիկներ,- ըսաւ մայրապետը, տեսէք, մեր տեղը գրաւուած է։ Ցուցանմոյշները տեղադրուած են ճեմապարտէզի երկայնքով։ Դիմաց անցնինք եւ հոն նստինք։ Կամուրջի վրայ յայտնի եղաւ, թէ որքա՚ն ընդարձակ է ցուցահանդէսի դաշտը։ Երեսունէ աւելի երկրի լաւագոյն ստեղծագործութիւնները շարուած են գետի եզրին։ Ի՜նչ շքեղութիւն։ Ժամանակակից դարաշրջանի եւ արդիւնաբերութեան նուիրուած աշխարհիկ տաճարներ ըլլային այդ շինութիւնները։ Ծառի մը շուքի տակ նստեցան։ Սրբուհին, ամենամեծը, տարի մը վերջ իր մօր քով ըլլալու անհամբերութեամբ եւ յուզումով դիտեց շուրջը… Մայր մը իր աղջնակին պաղպաղակ առաւ։ Փոքրիկը ուրախացաւ։ Հայր մը թուղթ կը խաղար իր երկու որդիներուն հետ։ Մէկ այլ մայր, եռոտանիի մը վրայ պաստառ դրած, իր աղջնակին կ’օգնէր, որ պարմանուհին դիմացի տեսարանը կը գծագրէ։ Մայրապետը իր կօշիկը հանած արեւը կը վայելէր։ Աղջիկները խնդրեցին, որ Սրբուհին «Հայաստան» երգը երգէ։ Վարժ էր։ Չմերժեց։ Ապա, բոլորը սկսան երգել. «Ո՜հ ինչ քաղձր բան, ըլլալ կոնծաբան…»։ Պոլսոյ մէջ սորուած էին այս երգերը։
***
- Բարեւ օրիորդիկներ… Ո՞վ էք, դուք,- հարցուց բարձրահասակ ու գեղադէմ պարոն մը, որ յիսուն տարեկան ըլլալու էր։
- Պարոն Կիւրեղեան, ամփոփուեցաւ մայրապետը, ի՚նչ անակնկալ։ Աղջիկներ, բարեւ, ըսէ՚ք պարոն Կիւրեղեանին։
- Ողջոյն, պարոն Կիւրեղեան։ Դուք ճանչցաք մեր երգը։
- Ձեր ձայնը կը տարածուէր ամբողջ ճեմապարտէզի մէջ, պատասխանեց ան ժպտալով։ -Մեզի հետ չէի՞ք նստիր, պարոն Կիւրեղեան, առաջարկեց մայրապետը։ Ճարտարապետը ժպիտով մը շնորհակալ եղաւ։ Գլխարկը եւ բաճկոնը հանեց, կախեց ծառի ճիւղէն ու նստեցաւ։ Աղջիկները խումբ խումբ նստած շարունակեցին խաղալ եւ երգել. «Հովիւը սարում տխրեց, սիրոյ երգը նուագեց, երգը վառ այտերին… Va՛ pensiero, sull՛ali dorate, Va՛, ti posa sui clivi, sui colli… Հայրենիքի կարօտի ամենայուզիչ երգն է սա, ըսաւ Կիւրեղեանը, պարոն Վերտին կարծես, թէ հայրենակէզ հայու ցաւը երգի վերածեր է… Սուրբիկը հիացումով կը դիտէր այդ խորհրդաւոր մարդը։
- Օրիորդիկ, դուն ուրտեղէ՞ն ես։
- Անգարայէն։ Հայրս բանտարկուեցաւ։ Ո՛չ մենք, ո՛չ ալ ինքը գիտցաւ, թէ ինչո՛ւ։ Այդ օր մեզի նայեցաւ։ Ապա հասկցայ, թէ լուռ հրաժեշտ մըն էր ան։ Եղբայրս փախուստ տուաւ… Տարի մը յետոյ յայտնուեցաւ որպէս ֆրանսական բանակի զինուոր, յետոյ նորէն անհետացաւ։ Մայրս Պոլսոյ մէջ է։ Դերձակ։ Բայց, օր մը, գալ տարի, ընտանիքի պէս պիտի ըլլանք։ Ամերիկայի մէջ։ Քոյրս ալ որբանոցի մէջ է, ինծի հետ։
-Սրբուկ, պարոնը ճարտարապետ է։ Ձեր առջեւ ալ կան փայլուն օրեր։ Դուք ալ ասպարէզի տէր պիտի ըլլաք։ Աստուածամօր օրհնութիւնը միշտ ձեր վրայ պիտի ըլլայ։ Պարոն Կիւրեղեան, Պոլիս վերադառնալու յոյսը, Հայաստան երթալու ծրագիրները, ի՚նչ եղան բոլորը։
- Մայր Թերեզա, ես այլեւս ճարտարապետ չեմ։ Պոլիս վերադառնալը անկարելի էր պատերազմէն ետք։ Տրապիզոնի մեր ապարանքը, Թոսի լեռնային մեր ամառանոցը, բոլորը մոխրացան։ Ընտանիքէն լուր չունիմ։ Այժմ Ասօլօ քաղաքի մէջ շինած եմ «Villa Ararat» բնակարանը՝ ինծի, տիկնոջս Մարիամիկին եւ մեր զաւակին՝ Յովհաննէսին համար։ Այդ բնութիւնը ինծի Տրապիզոնը կը յիշեցնէ։ Մխիթարեան վարժարանի աշակերտները ամառները հոն կը հիւրասիրենք։ Իսկ, Հայաստանը… Վերսայի համաձայնագիրը երբ ձախողեցաւ, հասկցայ, թէ ինծի համար անկարելի է նորանկախ հանրապետութեան մէջ հաստատուիլ եւ ստեղծագործել։ Բայց, հեղինակեցի «Ղարս» եւ «Արտահան» աշխատասիրութիւնները, որպէսզի օգնեմ մեր պետականութեան։ Տրապիզոնի եւ Սամսոնի մէջ շինած եկեղեցիներս, չեմ գիտեր, ի՚նչ եղան, սակայն Պոլսոյ մէջ բոլոր շինածներս կանգուն են. վրացի վանականներու Լուրտի եկեղեցին, մեծ վեզիր Հալիլ Փաշայի ապարանքը, Պոսֆորի վրայ Հիլմի պէյի ապարանքը, Հիսարի մէջ Մուսթաֆա Պէյի պալատը, Ազարեաններու հսկայական բնակարանը, որ վերանուաներ են՝ Կիւմիւշսոյու Փալաս, այդ մէկը առ-նուվոյի լաւագոյն նմոյշներէն է, Սուրբ Յակոբ հիւանդանոցի տասը շէնքերը, կարծեմ Կոմիտաս վարդապետը այդ տուներէն մէկուն մէջ կը բնակէր, Փէնտիք արուարձանի մէջ Ազարեան ընտանիքի բուսաբանական չքնաղ պարտէզը, եւ այն բոլոր բարձրաճաշակ բնակարանները, որոնք շինուած էին պատկառելի ընտանիքներու համար, բոլորն ալ կանգուն են։ Բայց ես, որոշեցի Ասօլոյի մէջ մնալ։ Տղաս ալ ճարտարապետ է, եւ լեռնագնաց։ Այժմ կը պատրաստուի յայտնի լեռնագագաթի մը առաջին մագլցողը ըլլալ։ Եթէ յաջողի ան պիտի անուանուի «Torre Armena», ի պատիւ Յովհաննէսի ռահվիրայ աշխատանքին։ Քոյր Թէրէզա, որբանոցը կը շարունակէ՞ իր առաքելութեան ծառայել։
- Հայր Յակոբը մեկնած է Փարիզ։ Պատարագները լատիներէն կը կատարենք։ Իսկ դուստրներս այլեւս կը մեծնան։ Մէկ հատը Քուպա ուղարկեցինք, մէկ այլը Արժանթին։ Սրբուկը իր քրոջը հետ Ամերիկա պէտք է որ մեկնի։ Իսկ մնացածները չենք կրնար Թօրինոյի մէջ պահել։ Նիւթական հարցերը, դուք գիտէք, միշտ կան, մանաւանդ Իտալիոյ մէջ։ Որոշեցինք Փարիզ երկու մայրապետ ուղարկել։ Անոնք այժմ նոր դպրոց մը շինելու համար տեղ կը նային։ Աղջիկներուն մէկ մասն ալ պէտք է Պէյրութ ուղարկել։
- Պարոն Կիւրեղեան, ընդմիջեց Սրբուկը մտածկոտ, դուք ալ գիշերները կու լաք…
- Սրբուհի, սիրելի Սրբուկ, ես ալ որբ եմ…
- Բայց, պարոն Կիւրեղեան, ես երկրորդ անգամ որբ եղայ, երբ իմ հոգեւոր քոյրս, Հռիփսիմէն, Քուպա գնաց։ Գրեցի, նամակ գրեցի անոր, ըսի, որ ամէն գիշեր կու լամ, չեմ նախանձիր, որ իր մօրը հետ է, ես ալ մէկ տարիէն մամայիս գիրկն եմ… Իմ մխիթարութեան միակ ժամն է, երբ բոլոր քոյրերովս աշխատանոցի մէջ քանավիչէ կը շինեմ։ Այն ժամանակ ամէն ինչ կը մոռնամ։
- Սրբէ արցունքդ, օրիորդիկ, տե՚ս, հիմա եղաւ։ Ձեր մայրապետը, միւս քոյրերը, լատին քոյրերը, մեծաւորը, բոլորը, կ’աղօթեն, որ ձեր նոր հորիզոնի վրայ մոխրագոյն ամպեր այլեւս չկուտակուին, երջանկութեան շղարջ մը պատէ ձեր երկինքը, ու դուք կազմէք ձեր նոր ընտանիքը։ Այժմ, կ’առաջարկեմ երգել։ Հաւաքէ բոլոր քոյրերդ։
- Աղջիկներ, հացերը եւ ուտելիքները պատրաստենք, հրահանգեց մայրապետը։ -Պարոն Կիւրեղեան, խնդրեմ, մեր համեստ սեղանին մաս կազմեցէք։
Փօ գետը դանդաղ կը հոսէր։ Արեւը կը ջերմացնէր երկիրը։ Իտալուհի մը եկաւ պաղպաղակի կրպակը եւ շագանակով պաղպաղակ առաւ։ Երբ քանավիչէ կը շինենք ամէն ինչ կը մոռնամ։ Այն փոքրիկը, որ իր մօրը հետ նկարչութիւն կ’ընէր, վրձինը իր մօր տուաւ եւ ակսաւ վազվզել։ Ձեր հորիզոնի վրայ մոխրագոյն ամպեր չկուտակուին։ Այն հայրը, որ թուղթ կը խաղար իր երկու որդիներուն հետ, պարտուեցաւ, որպէսզի տղաները ուրախանան։ Դուք կազմեցէք ձեր նոր ընտանիքը։ Լոլիկ, պանիր, եւ հաց։ Ապա, «քանավիչէճիները», ինչպէս փաղաքշականօրէն կը կոչուէին այդ որբուհիները, մոռնալով անցեալը, երգեցին մէկ այլ երգ, զոր սորուած էին Պոլսոյ մէջ. «Ակոռիի մեծ կարասին բոլորտիքն են բազմեր, աւագ իշխանք եւ պարոնայք ժողովք են հոն կազմեր…»։ Անոնք էին Փօ գետի կարապները։
