ՎԵՐ. ԴՈԿՏ. ՎԱՀԱՆ
Յ. ԹՈՒԹԻԿԵԱՆ
Յամի Տեառն 301-էն 451 թուականներու միջեւ երկարող 150 տարիները հայոց պատմութեան ամէնէն բախտորոշ ժամանակաշրջաններէն են։ Այս շրջանին երեք կարեւոր դէպքեր ճակատագրական դեր ունեցան մեր ազգային կեանքին մէջ։ Անոնցմէ առաջինն էր Հայաստանի մէջ քրիստոնէութեան պետական կրօն հռչակուիլը 301ին՝ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի եւ Տրդատ թագաւորի նախաձեռնութեամբ։ Քրիստոնէութեան պետական կրօն դառնալը Հայաստանի մէջ խիստ բախտորոշ ազդեցութիւն ունեցաւ մեր հոգեւոր, ազգային, քաղաքական, ընտանեկան, ընկերային եւ մշակութային կեանքին վրայ։ Ան մեր ժողովուրդը օժտեց զօրեղ նկարագրով եւ զայն կապեց արեւմտեան քաղաքակրթութեան։
Երկրորդ կարեւոր դէպքն է հայ գիրերու գիւտը՝ 406ին, Մեսրոպ վարդապետ Մաշտոցի կողմէ։ Գիրերու գիւտը հայ ազգը օժտեց իր լեզուն ուրոյն նշանագիրերով արտայայտելու կարելիութեամբ, ինչ որ հզօր միջոց մը հանդիսացաւ մեր ազգային գոյութիւնը մշտնջենաւորելու։ Շնորհիւ հայ այբուբենին զարգացան եւ ճոխացան, հայ գրականութիւնն եւ դպրութիւնը եւ հայ ազգը ապրեցան լուսաւորութեան ամենէն բեղուն Ոսկեդարը։ Քրիստոնէական հաւատքը, միաձուլուած մեր մշակոյթի ընձեռած բարիքներուն հետ մեծապէս նպաստեց մեր ազգային նկարագրին ու անհատականութեան կերտումին։
Երրորդ ճակատագրական դէպքը մեր պատմութեան դասական այդ մէկ ու կէս դարու ժամանակաշրջանին եղաւ Վարդանանց հերոսամարտը՝ 451ին։ Այս պատերազմը եղաւ փորձաքարը մեր ազգային նկարագրի տոկունութեան եւ մարմնացումը մեր տոհմային արիութեան։
Այո՚, Վարդանանց պատերազմը խորհրդանիշն է հայ ժողովուրդի հերոսական պայքարին ընդ դէմ անոնց, որոնք կը սպառնան հայութեան խղճի, հաւատքի եւ ազգային ինքնուրոյնութեան եւ ազատութեան։
Պատերազմը տեղի ունեցաւ Մայիս 26ին, հետեւեալ իրադարձութիւններէն ետք։ 387 թուականին, այդ ժամանակուան երկու մրցակից մեծ կայսրութիւնները՝ Բիւզանդիոնը եւ Պարսկաստանը, յետ երկարատեւ պարբերական պատերազմներու, համաձայնեցան իրենց միջեւ բաժնել Հայաստանը։
Բիւզանդիոն անմիջապէս վերջ դրաւ իր գերիշխանութեան ներքեւ գտնուող հայկական երկրամասին՝ զայն դարձնելով իր կայսրութեան նահանգներէն մէկը։ Իսկ Պարսկաստան, թէեւ սկիզբը պահեց հայկական Արշակունեաց թագաւորութիւնը՝ ենթակայ իր գերիշխանութեան, սակայն անոր վերջ տուաւ 428-ին Վռամ թագաւորի (420-428) գահակալութեան վերջին տարին։ Այս ձեւով Հայաստան կորսնցուց իր ներքին ինքնավարութիւնը։
Վռամէն ետք, Յազկերտ Բ'ի (438-457) գահակալութիւնը չափազանց աննպաստ հունի մը մէջ կը դնէր հայ-պարսկական յարաբերութիւնները։ Յազկերտ աշխարհատիրական փառատենչութիւններ ունեցող մէկն էր։ Ան կը ծրագրէր իր տէրութեան ներքեւ գտնուող ազգութիւնները լուծարքի ենթարկել եւ ապա որպէս միաձոյլ պետութեան մը ղեկավարը, իր սահմանները ընդարձակել։ Ան յատկապէս ի միտի ունէր իր երկրի մրցակից Բիւզանդիոնը տապալել եւ դառնալ միահեծան աշխարհակալը գերզօր պետութեան մը։ Այդ ծրագիրը յաջողեցնելու համար Յազկերտ անհրաժեշտ նկատեց իր գերիշխանութեան ներքեւ գտնուող ազգութիւններուն պարտադրել իր ազգի կրօնը, պարսից զրադաշտական (մազտէական) կրօնը։
Ահա այդ առաջադրութեամբ էր, որ Յազկերտ իր հպատակութեան տակ գտնուող Հայաստանի մեծամեծներուն հրամանագիր մը կը ղրկէր, ըստ որուն հայեր պէտք էր ուրանային իրենց քրիստոնէական հաւատքը եւ ընդունէին զրադաշտականութիւնը։ Այս արքայական հրամանագիրը լուրջ երկընտրանքի մը առջեւ կը դնէր հինգերորդ դարու հայ ժողովուրդը։ Կամ պէտք էր ուրանալ քրիստոնէութիւնը՝ շարունակելու համար իր բնականոն կեանքը, որուն հետեւանքը պիտի ըլլար ազգովին պարսկանալ եւ կամ ալ քրիստոնէական հաւատքի եւ հայրենիքի սիրոյն յանձն առնել կամաւոր նահատակութիւնը։
Հինգերորդ դարու հայութիւնը այդ զոյգ մահերէն ընտրեց կամաւոր մարտիրոսացումը, այդ մահուան մէջ տեսնելով ցեղին անմահութիւնը։ Արդ, ի պատասխան Յազկերտի հրամանագրին, հայ եկեղեցականներ եւ յայտնի նախարարներ ժողով գումարեցին Արտաշատ քաղաքի մէջ եւ յայտարարեցին. «Այս հաւատքէն ոչ ոք կրնան խախտել մեզ, ոչ հրեշտակները, ոչ մարդիկ, ոչ սուրը, եւ ոչ ալ հուրը եւ ոչ ալ ուրիշ դառն հարուածներե։
Այս վճռական պատասխանին հետեւանքն էր Վարդանանց պատերազմը։ «Վասն հաւատոյ եւ վասն հայրենեացէ նշանաբանով եւ Վարդան Մամիկոնեանի ղեկավարութեան ներքեւ, հայոց 66 հազարնոց բանակը անհաւասար ճակատամարտ մը մղեց պարսից 300 հազարնոց բանակին դէմ, Աւարայրի դաշտին վրայ։ Ճակատամարտի առաջին օրն իսկ հայեր ռազմապէս պարտուեցան։ Վարդան եւ իր 1035 զինակիցները նահատակուեցան։
Բայց Աւարայրի ճակատամարտով չվերջացաւ ահեղ պատերազմը։ Այսպէս, Հայաստանի ամէն անկիւն դարձաւ ռազմադաշտ։ Վարդանանց «Կրօնքի եւ Հայրենիքի համարէ լոզունգը համաժողովրդական շարժումի մը բնոյթը ստացաւ։ Վարդաններու նահատակումէն ետք ծնան Վահան Մամիկոնեաններ եւ 33 տարի շարունակ պայքարեցան Պարսկաստանի դէմ մինչեւ որ Վաղարշ թագաւորը իմաստութիւնը ունեցաւ Նուարսակի դաշնագիրը ստորագրելու։ Այդ դաշնագիրը կ՚ապահովէր հայ քրիստոնէութեան անխափան շարունակութիւնը Հայաստանի մէջ։ Ասիկա նշանակալից յաղթանակ մըն էր մեր ազգային կեանքին մէջ։ Այս յաղթանակը նաեւ գեղեցիկ օրինակ մը եւ ներշնչումի աղբիւր մը դարձաւ յետնորդ սերունդներուն։
Վարդանանց հերոսամարտով իմաստաւորուած հայ ժողովուրդի կրօնասիրութեան եւ հայրենասիրութեան այս զոյգ իրականութիւնները խթան հանդիսացան, որ հայ ժողովուրդը գիտակցական յանդգնութեամբ կուրծք տայ աւելի քան 15 դարերու բազմապիսի բոլոր մարտահրաւէրներուն։ Ո՚չ Յազկերնտներ եւ ո՚չ ալ ուրիշ բռնատէրներ կրցան արմատախիլ ընել քրիստոնէութիւնը հայէն ու հայութենէն։
Վարդանանց ոգին, դարեր շարունակ, եղաւ այն հաստատուն կռուանը, յոյսի եւ հաւատքի այն խորանը՝ անդուլ կամքով յառաջ տանելու համար գոյապահպանումի մեր պայքարը։
Այսօր ալ, 21-րդ դարու առաջին քառորդին, եթէ կը հաւատանք թէ տակաւին կորսնցուցած չենք մեր կրօնասիրութեան եւ ազգասիրութեան բազմերակի զարկը՝ պէտք է անզիջող պայքար մղենք յանուն քրիստոնէական եւ ազգային մեր բոլոր սրբութիւններուն՝ առանց սակարկելու մեզմէ պահանջուած զոհողութիւնները։ Արդ, մեզի կը մնայ այս նոր դարուն եւ պայմաններուն համապատասխան աշխատաձեւ գործադրել զօրացնելու համար հայ կեանքի հաւատքի եւ հայրենասիրութեան զոյգ թեւերը։
