ՊԱՏՐԱՍՏԵՑ՝ ԼԱՐԱ ԹԱՇ
Աշխարահռչակ վիպագիր, պատմուածքներու եւ թատրերգութիւններու հեղինակ Ուրիլեամ Սարոյեան կամ աւազանի անունով Արամ Գարաօղլանեան Բաղէշէն Միացեալ Նահանգներ գաղթած հայ ընտանիքի մը անդրանիկ զաւակը որպէս ծնած է 31 Օգոստոս 1908-ին Գալիֆորնիա նահանգի Ֆրեզնօ գաւառը։ Առաջին պատմուածքը հրատարակուեցաւ «Սթորի» պարբերականի մէջ 1933-ին։ 39-ին «Ձեր Կեանքի Ժամանակը» թատրերգութիւնով Պլուցերեան տրամայի մրցանակը, իսկ 1943-ին ալ «Մարդկային Կատակերգութիւն» ֆիլմի սցենարով Օսքարի մրցանակը նուաճեց։ Սարոյեան իր կեանքի ընթացքին աւելի քան 60 գիրքեր հրատարակեց։ Խմիչքի եւ բախտախաղերու հանդէպ հակումին բերմամբ վերիվայրումներով անցած էիր կեանքը։ Իւրայատուկ էր Սարոյեանի արձակը։ Ի վերջոյ այդ ազատ ու խօսուն ոճը գրականութեան մէջ «Սարոյեանէսք» կոչումով իրեն վերագրուեցաւ։ «ԵՈՒՆԵՍՔՕ» 2008 թուականը «Սարոյեանի Տարի» հռչակեց։ Սարոյեանի գործերը թարգմանուեցան նաեւ թրքերէնի։ Ամերիկեան գրականութեան մէջ կարճ պատմուածքներու լաւագոյն գրող ըլլլալով յիշուող Սարոյեան նաեւ ծաւալուն ուսումնասիրութիւններ ըրած է Գալիֆորնիոյ պայ համայնքի մասին։ Իր թատրերգութիւնները եւ պատմուածքները Ֆրեզնոյի ապրումներէն քաղուած է եւ իւրաքանչիւրին մէջ կարելի է հանդիպիլ հայ կերպարի մը։ Իր արմատներուն եւ մշակոյթին սերտօրէն կապուած Սարոյեան 1964 թուին լրագրող Ֆիքրեթ Օթեամ, Պետրոս Զոպեան եւ Արա Կիւլերի ընկերակցութեամբ շրջած է հայրենի երկիր Բաղէշը։ Լուսին Տինք 2012-ին դէպի Բաղէշ այս ճամբորդութիւնը վաւերագրականի մը վերածեց, որ կը կոչուէր «Սարոյեանի Երկիրը»։
Այդ այցելութեան ընթացքին Սարոյեան այցելեց նաեւ Պոլիս։ Արա Աբրահամեան «Քուլիս»ի մէջ հրատարակելու նպատակաւ հարցազրոյց մը ընելու միտումով «Հիլթոն» հիւրանոցի մէջ այցելեց մեծ վարպետը։ «Քուլիս» պարբերականի 15 Մայիս 1964 թուակիր համարին մէջ լոյս տեսնող այդ հարցազրոյցի միջոցաւ կը վկայէ Սարոյեանի դիւրահաղորդ բնաւորութիւնը։
Շարունակութիւնը կարդանք «Քուլիս»ի էջերէն։
Պայուսակէս դուրս կը հանեմ տրցակ մը դեղնած թուղթ, եւ ցոյց կուտամ պարոն Սարոյեանի, կը կարդայ խորագիրը որ անգլիերէն գրուած է։
- My heart’s in the highlands.
- Ահ, կ՚ըսէ իմ գործս է այս։
- Իմ ալ թարգմանութիւնս, կ՚աւելցնեմ
Կ՚ուրախանայ եւ կը հետաքրքրուի։ կը բացատրեմ։
1953-ին թարգմանեցի ընթացք տալով Մխիթարեան Սանուց Միութեան վարչութեան եւ ծանօթ արուեստագէտ Գէորգ Գապառաճեանի եւ աշխարհահռչակ լուսանկարիչ՚ Արա Կիւլէրի թելագրութեանց։ Խաղը 1955-ի Փետրուարին ներկայացուեցաւ Մխիթարեան Սանուց Միութեան բեմին վրայ չորս հինգ անգամ եւ մեծ շահագրգռութիւն ստեղծեց նկատելով որ առաջին անգամ ըլլալով ձեր գործը հայերէն կը ներկակայացուէր քաղաքիս մէջ։
-Թէեւ կարճ թատրերգութիւն մըն է սակայն կան մէջը այնպիսի բացատրութիւններ, որոնք յատուկ են ամերիկեան բարքերուն կրցա՞ր անոնք ալ թարգմանել։
-Ջանացինք այդ բացատրութիւններուն տեղական գոյն տալ։
-Լաւ, դուն տեսա՞ր ի՞նչպէս խաղացին տղաքը, լաւ ըրի՞ն, թարգմանութիւնը ինչպէ՞ս էր, հարց կու տայ պարոն Պ. Զոպեանին, որ կը հսկէ դէպի Պիթլիս ճամբորդութեան իր պատրաստութեան։
Պր. Զոպեան կը պատասխանէ,
-Տեսայ լաւ խաղացին, թարգմանութիւնն ալ լաւ էր։
Մեր մտերմութիւնը ալ աւելի կը զօրանայ, կը լուսանկարուինք քանիցս։
Կը հարցնեմ,
-Պարոն Սարոյեան, կ՚աշխատի՞ք նոր գործի մը վրայ։
-Այո՛, մօտ օրէն լոյս կը տեսնէ «One day in the afternoon of the world» անունով վէպս որուն հերոսը բնականօրէն հայ մըն է Եփրատ Մուսքաթեան անունով զոր կրճատելով կը կոչեմ Եփ. Մասքըթ։ Մուսքաթը լաւ խաղողի անուն է գիտե՞ս։
-Պարոն Սարոյեան ի՞նչ է նիւթը այս գործին եւ ի՞նչպէս կրնանք հայերէնի թարգմանել անունը։
-Կեցիր, ըսեմ - «Օր մը աշխարհի կէսօրէն վերջ»ը յարմար կ՚ըլլայ։ Նիւթը առնուած է այն իրողութենէն որ, ժամանակ կու գայ ամէն անձ կեանքի մէջ մելամաղձոտ յետադարձ եւ նրբախորհուրդ ակնարկ մը կը նետէ իր անցեալին վրայ։ Ինչպէս կ՚ընէր անցեալները մեծ Շառլոն թէ «Այլեւս մարդիկ չեն ժպտիր եւ տխուր են»։ Նոյնպէս ալ մարդկային կեանքին մէջ կայ տխրութեան շրջան մը։ Այս գործը քաղուած է ամերիկեան կեանքէ։
Սարոյեան կեանքը ապրեցաւ սիրոյ եւ յաղթանակի համար, միշտ ալ զանոնք վանելով իրմէ – բայց վերջացուց Յաղթողի նման ի հեճուկս իրեն։ Մահէն 5 օր առաջ, կանչած էր «Ասոշէյթըթ Փրէսս»ի գործակալութիւնը, ըսելու թէ՝ ինք մեռնելու վրայ է քազցկեզէ մը, եւ վերջին յայտնութիւնը պիտի ընէ ու կը խնդրէ՝ մահէն ետգ միայն հրատարակել զայն։ Եւ վերջին խօսքը այսպէս կ՚արտասանէր, -«Ամէն ոք պիտի մեռնի, բայց ես կը կարծէի, մտածած էի որ՝ իմ պարագայիս, բացառութիւն մը պիտի ըլլար...բայց ի՞նչ...»։
