Արդեօք վերջի՞նն էր Մարկոսեան

Մկրտիչ Մար­կո­սեանի մա­հուան առ­թիւ ան­գամ մը եւս կը լսենք ծա­նօթ յան­կերգը՝ «Գա­ւառի գրա­կանու­թեան վեր­ջին ներ­կա­յացու­ցիչ»ի մա­սին։

Կը յի­շեմ Յա­կոբ Մնձու­րիի մա­հուան առա­ջին տա­րելի­ցի առ­թիւ Կեդ­րո­նական Սա­նուց Միու­թեան մէջ կազ­մա­կեր­պուած ոգե­կոչ­ման մի­ջոցա­ռու­մը։ Այդ օրը յի­շողու­թեանս մէջ դրոշ­մո­ւած է հա­յերէ­նի վաս­տա­կաւոր ու­սուցիչ Արա Կիւրտե­նի ար­տա­սանած «Մունջ» պատ­մուած­քով ու Ռո­պէր Հատ­տե­ճեանի գա­ւառի գրա­կանու­թիւնը վեր­լուծող ելոյ­թով։

Կիւրտեն Յա­կոբ Մնձու­րիի «Մունջ» անուն պատ­մո­ւած­քին մէջ ներ­կա­յացուց գա­ւառի այն հին ու նող­կա­լի սո­վորոյ­թը, ուր նոր հար­սե­րուն կ՚ար­գի­լուի տան մէջ, յատ­կա­պէս ըն­տա­նիքի նա­հապե­տի ներ­կա­յու­թեամբ խօ­սիլ, մին­չեւ որ ծնին անդրա­նիկ երա­խան։

Իսկ Հատ­տե­ճեան փաս­տա­ցիօրէն կը պատ­մէր թէ ին­չո՞ւ Մնձու­րիի մա­հով վեր­ջա­կէտ կը դրո­ւի գա­ւառի գրա­կանու­թեան։ «Եթէ գա­ւառի գրա­կանու­թիւնը կը վե­րաբե­րի գիւ­ղա­կան կեան­քի ու կեն­ցա­ղի, բար­քի ու սո­վորոյթնե­րու, այ­լեւս գիւղ գո­յու­թիւն չու­նի կը հաս­տա­տէր Հատ­տե­ճեան։ Ճիշդ էր, իս­կա­պէս ալ մեծ եղեռ­նի հե­տեւան­քով ան­հե­տացած էր գիւ­ղը, որ ինքնին մշա­կոյ­թի օր­րանն էր։ Ինչպէս արեւմտեան եր­կիրնե­րու «քուլթուր» կամ արե­ւելա­հայե­րէն գրա­ռու­մով «կուլտու­րա» բա­ռը, նոյնպէս հա­յերէ­նի մշա­կոյ­թը կամ թրքե­րէնի նոյ­նի­մաստ «էքին»ը հո­ղամ­շակման բա­ռամ­թերքէն փո­խան­ցո­ւած եզ­րեր են եւ ուղղա­կիօրէն կ՚առնջո­ւին հո­ղամ­շակման կամ գիւ­ղա­կան տնտե­սու­թեան։

Մկրտիչ Մար­կո­սեան այս առու­մով կու գայ տա­պալե­լու գա­ւառի գրա­կանու­թիւնը եւ գիւ­ղը միաձու­լող կարծրա­տիպը։ Անոր գա­ւառը քա­ղաքն է, Ամի­տան կամ մեր սի­րած կո­չու­մով Տիգ­րա­նակեր­տը։ Անոր հե­րոս­նե­րը հո­ղամ­շակներ չեն, այլ զա­նազան բնոյ­թի ար­հեստա­ւոր­ներ։ Ար­հեստա­ւոր­ներ՝ որոնք եւս կա­րող են մշա­կոյթ ծաղ­կեցնե­լու։ Յի­շենք «Պի­լուրճի Նշան» կեր­պա­րը, որ կը խօ­սէր տա­րած­քաշրջա­նի բո­լոր լե­զու­նե­րով։ Ար­տա­կարգ հմտու­թեամբ կ՚ար­տադրէր բո­լոր տե­սակի փո­ղային նո­ւագա­րան­ներ, որոնք կեն­դա­նու­թիւն կը ստա­նային տե­ղացի հո­վիւ­նե­րու շունչով ու վար­պե­տի վաս­տա­կը կը փաս­տէին ամ­բողջ աշ­խարհի, զայն դարձնե­լով հա­մաշ­խարհա­յին մշա­կոյ­թի կեն­դա­նի ժա­ռանգ։

Տիգ­րա­նակերտ իր բազ­մազգի բնակ­չութեամբ, քա­ղաքա­շինու­թեան իւ­րա­յատուկ ճար­տա­րապե­տու­թեամբ եւ յատ­կա­պէս վեր­ջին քա­ռաս­նա­մեակի ըն­կե­րա- քա­ղաքա­կան փո­թոր­կա­լից վե­րիվայ­րումնե­րով յի­շատա­կուած շատ կա­րեւոր կեդ­րոն մըն է։

Այդ քա­ղաքէ ներս հա­յու ներ­կա­յու­թիւնը վե­րակեն­դա­նացաւ պատ­մա­կան Ս. Կի­րակոս եկե­ղեց­ւոյ վե­րաշի­նու­թեամբ։ Եկե­ղեցին պաշ­տա­մունքի բա­ցուե­լէ ետք բազ­մա­թիւ ծպտեալ հա­յեր հա­մար­ձա­կու­թիւնը ու­նե­ցան իրենց ինքնու­թիւնը բա­ցայայ­տե­լու եւ վերստին, այս ան­գամ առանց քօ­ղար­կո­ւելու պա­հան­ջը զգա­լու, հպար­տօ­րէն եկե­ղեց­ւոյ ծու­խը դար­ձան։

Երբ մեծ քա­ղաք­նե­րու մէջ օր ըստ օրէ կը նա­հան­ջէ հայ ինքնու­թեան կա­րեւորագոյն յատ­կա­նիշ­նե­րուն, հա­յախօ­սու­թեան եւ հա­յերէն անուննե­րու գոր­ծա­ծու­թեան սկզբունքնե­րը, խիստ շա­հեկան է իբ­րեւ թէ «գա­ւառ» կո­չուած քա­ղաք­նե­րէ ներս նկա­տուած զար­թօնքը։

Մար­կո­սեան իր գրա­կան վաս­տա­կով մե­ծապէս սա­տարեց այդ զար­թօնքին, հա­յոց հետ նաեւ իրա­զեկե­լով տա­րած­քաշրջա­նի բո­լոր ժո­ղովուրդնե­րը։ Այս իսկ բա­ւարար է անոր գոր­ծը հայ գրա­կանու­թեան պատ­մութեան բարձր պա­տուան­դա­նին դնե­լու հա­մար։