«Քալան» երաժշտական ընկերութիւնը իր հիմնադրութեան 30 ամեակին առթիւ հրատարակած է բացառիկ ուսումնասիրութիւն մը, որ կը կրէ «Հայերու Ամերիկան» խորագիրը։
Իրականութեան մէջ ան Արա Տինքճեանի շուրջ 5.000 պատմական ձայնապնակներու հաւաքածոյէն ընտրանի մըն է։ Այս աշխատութեան մէջ ունկնդիրը երեք խտացեալ ձայնասկաւառակներու միջոցաւ կը լսէ նախորդ դարասկզբին ձայնագրուած հայ երգիչներու եւ նուագածուներու ձայնագրութիւններէն նմոյշներ։ Երգիչները իրենց կատարումներուն մէջ հայերէնի կողքին մերթ ընդ մերթ կը ներկայանան նաեւ թրքերէն խօսքերով։
Երեք խտացեալ ձայնապնակներ ընդգրկող հատորին մէջ նախ կը տեսնենք «Քալան» երաժշտական ընկերութեան ստորագրութեամբ յառաջաբան մը։ Ապա կը ծանօթացուի անուանի ուտահար եւ երգահան Արա Տինքճեանը։
«Անաթոլիայի Երաժշտութիւնը 78-նոց Ձայնապնակներու Վրայ» խորագիրով երաժշտագէտ Մելիհ Տույկուլու եւս կը բերէ իր մասնակցութիւնը։ Արա Տինքճեանի արխիւէն «Հայերու Ամերիկան» խորագրեալ ուսումնասիրութեան հեղինակն է Հերի Կեզելեան։ Երկլեզու այս գիրքը պատմութեան փոշոտ էջերէն դուրս կը բերէ բազմաթիւ երաժիշտներ, ինչպէս Խոսրով Մալուլ, Գարեգին Փրուտեան, Քեմանի Մինաս, Վարդան Մարկոսեան, Գասպար Ճանճանեան, Յովսէփ Շամլըեան, Վահան Պոյաճեան, Հայկազ եւ Ստեփան Սիմոնեան, Կարապետ Մերճանեան, Մեսրոպ Թաքակճեան, Օսկար Գէորգեան, Մանուկ Ճանիկեան, Յովսէփ Ճօ Պետրոսեան, Մանուէլ Թոլեկեան, Մանուկ Թումիկեան, Զաւէն Եապչաեան, Մարքօ Մելքոն Ալեմշերեան, Կարպիս Պաքըրճեան, Ենովք Տէր Յակոբեան, Սեմ Հայտոստեան, Աշուղ Մուրատ Էլանճեան եւ Հրանդ Քենքուլեան։
Բացի այդ սոյն ուսումնասիրութիւնով կը ծանօթացուին նաեւ Ամերկեան պատմութեան մէջ իրենց դրոշմը թողած երաժշտական ընկերութիւնները։ Այսպէս կը հանդիպինք «Օրենթըլ Ռեքորդս», «Ռիքորդս», «Գոլոմպիա», «Մարկոսեաններ», «Եփրատ», «Բարսեղեան», «Շամլըեան», «Պըլպըլ Ռեքորդս», «Փարոս», «Էլոքթրովոտս», «Գալիֆոն», «Աշուղ Ռեքորդս», «Հրանդ Ռեքորդս»ի նման երաժշտութիւն արտադրող ընկերութիւններու մասին բովանդակալից տեղեկութիւններու։
«Քալան» երաժշտական ընկերութեան կարեւորագոյն յատկանիշն է Թուրքիոյ հողերուն վրայ արտադրուած երաժշտութիւնը ամբողջականութեան մը մէջ տեսնել եւ մոռացութեան աղտէն փրկել այօր հետզհետէ անլսելի դարձած երաժշտական ժառանգը։
Արդարեւ ընկերութեան հիմնադիր Հասան Սալթըք բծախնդիր աշխատութիւնով լոյս ընծայած էր հայկական բազում երաժշտական նմոյշներ։ Անոնց մէջ անմոռանալի կը մնայ Խաչատուր Աւետիսեանի «Ողբերգ» օրաթորիոն, որ հրատարակուած էր 2015-ին՝ Հայոց ցեղասպանութեան դարադարձի օրերուն։ Նոյնքան կարեւոր է Միքայէլ Ասլանի ջանքերով լոյս տեսած «Փեթակ» ալպոմը, որ կ՚ընդգրկէր Կոմիտասի սաներէն Միհրան Թումաճանի ձայնագրած ժողովրդական երգերը։ Այդ երգերը թաքուն մնացած էին Թումաճանի «Հայրենի Երգ ու Բան» հատորներու մէջ եւ առաջին անգամ «Քալան» ընկերութեան շնորհիւ հնչեցին Հայաստանի «Ակունք» երգչախումբի կատարումով։
Չենք կրնար անտեսել Կոմիտաս Վարդապետի անտիպ գործերու վերամշակումով կեանքի կոչուած «Երգարան» ալպոմը՝ որ իր կարգին յայտնութիւն մըն էր, շնորհիւ Պուրճու Եըլտըզ, Մելիսա Պիլալ, Այթեքին Աթաշ, Արի Հերկել եւ Սարօ Ուսթայի ջանքերուն։
Սակայն սիրելի Հասան Սալթըքի այդ ուշադրութիւնը սահմանուած չէր հայերով, հետեւաբար ան հրատարակեց ասորերէն, պոնդերէն, յունարէն, սեֆարադներու հրեաներու խօսած սպաներէնով՝ լատինոյով, քրտերէնով, զազայերէնով եւ երկրի մէջ խօսուած այլ լեզուներով զանազան գործեր։
Հասան Սալթըք վերամշակելու եւ վերարտադրելու հեռանկարով ապահոված էր Երեւանի Ռատօկայանի քրտերէն բաժնի ու «ԹՌԹ»ի ժողովրդական երաժշտութեան ամբողջական արխիւները։
Ան կանխահաս ու յանկարծակի մահը արգելք մը չէ եղած «Քալան» երաժշտական ընկերութեան իր առաքելութիւնը շարունակելու։ Հասանի գործընկերները համախմբուած են իր այրիին՝ Նիլիւֆերի կողքին եւ կը շարունակեն վառ պահել այն ջահը, որ այս հողերուն վրայ 30 տարիէ կը լսուաւորէ համաշխարհային մշակոյթի ժառանգը։
